Νάνος Βαλαωρίτης. Ο γενναίος, ο απρόβλεπτος. Ο Νάνος των ανήσυχων ποιητών, ο Νάνος που σημάδεψε με πολλές ιδιότητες, όσο λίγοι, για ογδόντα χρόνια, τα ελληνικά γράμματα, αφού διέγραψε έναν μεγάλο κύκλο ως διάττων αστήρ και ως λαμπερός κομήτης. Έφυγε το 2019 σε ηλικία 98 ετών, έχοντας «τρέξει» μια πολυκύμαντη ζωή.
Δισέγγονος του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, τον οποίο υπεραγαπούσε, γεννήθηκε στη Λωζάννη το 1921 και σπούδασε Νομικά, αγγλική και γαλλική φιλολογία στα πανεπιστήμια των Αθηνών, Λονδίνου και Σορβόννης. Έζησε πάνω από τα μισά χρόνια της ζωής του στο Λονδίνο, στο Παρίσι και στο Σαν Φρανσίσκο, όπου συνάντησε (και συναναστράφηκε) πολλά από τα ιερά τέρατα των Γραμμάτων και των Τεχνών του 20ού αιώνα, όπως οι Τ.Σ. Έλιοτ, Γ.Χ. Όντεν, Ντίλαν Τόμας, Αντρέ Μπρετόν, Λουί Αραγκόν, Πάμπλο Πικάσο, Φράνσις Πικάμπια, Άλεν Γκίνζμπεργκ, Γκρέγκορι Κόρσο, Λόρενς Φερλινγκέτι, Νίκολας Κάλλας, Γιώργος Σεφέρης, ενώ στην Αθήνα οι Ανδρέας Εμπειρίκος, Νίκος Εγγονόπουλος, Κάρολος Κουν, Οδυσσέας Ελύτης, Νίκος Γκάτσος, Μαντώ Αραβαντινού, υπήρξαν φίλοι του.
Ο Νάνος Βαλαωρίτης ήταν ο εμπνευστής και ιδρυτής του ανατρεπτικού περιοδικού «Πάλι» (1963-67), κυρίως με υπερρεαλιστικό περιεχόμενο, το οποίο εξέδιδε με τον Αραβαντινό, τον Δενέγρη, τον Νίκο Στάγκο, τον Ταχτσή και τον Πουλικάκο, μεταφράζοντας πολλά σπουδαία ονόματα όπως του Αντρέ Μπρετόν και του Οκτάβιο Παζ. Αργότερα εκδίδει τη «Συντέλεια» (1989-95), που στη συνέχεια άρχισε να κυκλοφορεί πιο περιοδικά ως «Νέα Συντέλεια», με χρήση προφορικής και ακουστικής ποίησης με συνοδεία CD. Μέσω του περιοδικού, ο Νάνος Βαλαωρίτης συνδέθηκε και με τις νεότερες ομάδες υπερρεαλιστών, με τις οποίες, μάλιστα, υπήρχε διαμάχη όσον αφορά τους όρους «υπερρεαλιστικό - σουρεαλιστικό κίνημα». Το 1981, στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης της «Νάντια» του Αντρέ Μπρετόν, έγραψε: «Όλες οι υπερρεαλιστικές εμπειρίες ξεπερνούν τα όρια της φτωχής πραγματικότητας, μες στην οποία είναι αναγκασμένοι να ζουν οι περισσότεροι άνθρωποι, όχι λόγω των ασχολιών τους τόσο, όσο επειδή δεν φαντάστηκαν ότι υπήρχε τίποτα άλλο.».
«Δίπλα σε έναν σπουδαίο άντρα...» όπως λέει το απόφθεγμα, βρισκόταν μια σπουδαία γυναίκα, η Αμερικανίδα σύζυγός του, για έξι δεκαετίες, Μαρί Γουίλσον (1922-2017). Η Γουίλσον, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της σκέψης και των γνωστικών οριζόντων του, υπήρξε σημαντική σουρεαλίστρια ζωγράφος και ήταν αυτή που τον έφερε σε επαφή με τον κύκλο του Αντρέ Μπρετόν.
Μαθητής του κοινωνιολόγου ιδεαλιστή Ανρί Λεφέβρ, ο Βαλαωρίτης, πίστευε ότι η κοινωνική επανάσταση θα έλθει από το φαινόμενο των μεγαλουπόλεων και των συνοικιών τους, όπου συσσωρεύονται άνθρωποι που δεν μπορούν να συμμετάσχουν στη σημερινή καταναλωτική κοινωνία. Η προφορικότητα, εμφανής στα ποιήματά του ή η καταστασιακότητα αυτών, όπως το σώμα κινεί και συγκινεί ταυτοχρόνως ως μηχανή εν προκειμένω, είναι η κεντρική ιδέα στη βάση της οποίας η γλωσσοκεντρική ποιητική του φλέβα έχτισε τον άξονά της. Είναι παράλληλα και ένας υπερρεαλιστικός καθρέφτης μέσα από τον οποίο διακρίνεται το παιγνιώδες ή η ειρωνική συμμετοχή του ποιητή στα τερτίπια της καθημερινότητας. Ώστε η τελευταία να είναι μια νέα, κάθε φορά, καθημερινή ζωή, αντί να πρόκειται για μια επαναληπτική μηχανιστικά δυνατότητα του καθημερινού.
Ο Νάνος Βαλαωρίτης είχε συλλογική συνείδηση. Όπως έχει γράψει στο κριτικό δοκίμιο «Για μια θεωρία της γραφής Γ'»: «Το να φοβάσαι τον θάνατο δε σημαίνει να φοβάσαι τον προσωπικό σου αφανισμό, μα να φοβάσαι τη συλλογική λήθη.», ιδέα που έβρισκε σύμφωνο και τον Εγγονόπουλο, ο οποίος είχε δηλώσει: «Αυτό που λυπάμαι όταν πεθάνω, είναι που θα πάψω να είμαι Έλλην πολίτης.».
Η κατάδυση στα άδυτα της σύγχρονης τέχνης επί μια ολόκληρη ζωή δεν τον εμπόδισε να κρατήσει τα μάτια και τα αφτιά του στις κοινωνικές εξελίξεις. Τόσο στην ποίηση όσο και στα πεζά, όπως και στα δοκιμιακά του έργα, ο Βαλαωρίτης, αποβάλλει ευθύς εξαρχής το οποιοδήποτε διδακτικό ύφος, βάζει πριν από όλους στο στόχαστρο τον εαυτό του και κατορθώνει να εικονογραφήσει τον σκοτεινό του περίγυρο χωρίς να γίνεται δηλητηριώδης και χωρίς να χάσει το κέφι του.
«Δεν είμαι από αυτούς / που τους θάβουν εύκολα / έστω ακόμα κι εν ζωή / όπου πολλοί άθαφτοι κυκλοφορούν / στους δρόμους και στα σπίτια. / Από αυτό το άκρον άωτον του ποιητικού μας λόγου εξέχει / από μνήμα πρόσφατο ρηχό / ένα χέρι που κρατάει ένα μολύβι / κι από νεκρούς και ζωντανούς / εξίσου το μισθό του διεκδικεί.»
Επιμέλεια: Τζένη Κουκίδου
