koukidaki: Ο τελευταίος των ανθρώπων

Ο τελευταίος των ανθρώπων του Φρίντριχ Βίλχελμ Μούρναου

Υπάρχουν πολλοί και καλοί λόγοι να παρακολουθήσει κανείς μία βωβή ταινία σήμερα ενώ κάποιες από εκείνες τις ταινίες έγραψαν ιστορία, προχώρησαν την έβδομη τέχνη και συνέβαλαν στην παγκόσμια ιστορία του κινηματογράφου! Ένα τέτοιο, εξαίσιο παράδειγμα είναι και Ο τελευταίος των ανθρώπων του Φ.Β. Μούρναου, που μπορείτε να δείτε από τη New Star από τις 13 Ιουνίου 2024, ακριβώς εκατό χρόνια μετά την πρώτη της κυκλοφορία.

Ο ίδιος ο δημιουργός είχε δηλώσει χαρακτηριστικά ότι: «Η μάχη μας, ο αγώνας μας είναι να δημιουργήσουμε τέχνη. Το όπλο μας είναι η κινούμενη εικόνα... Είμαστε επιστήμονες που ασχολούμαστε με τη δημιουργία μνήμης... αλλά η μνήμη μας ούτε θα θολώσει ούτε θα εξασθενίσει.». Και με αυτά τα λόγια περιγράφει οριοθετώντας την έβδομη τέχνη αντιπροσωπευτικότερα από κάθε άλλον.

Στην υπόθεση, ένας περήφανος πορτιέρης αστικού ξενοδοχείου υποβιβάζεται σε βοηθό τουαλέτας. Χάνει την ταυτότητά του και τον αυτοσεβασμό του αφού θεωρεί πως η αξία του εξαρτάται από τη θέση του. Σε αυτό βέβαια συμβάλει και η περίτεχνη στολή του.

Ο Μούρναου εδώ επιθυμεί να καταγγείλει τον καπιταλισμό ως σύστημα που στερείται ανθρωπιάς ή συναισθημάτων ενώ παράλληλα αναδεικνύει την παθητικότητα της εργατικής τάξης που υπνωτίζεται από στολές, δηλαδή πιστεύει κι επαναπαύεται σε εξωτερικά τερτίπια· ο ήρωας πιστεύει πως εξυψώνεται κοινωνικά λόγω της στολής αν και δεν διαφέρει καθόλου από τους γείτονές του. Έτσι, όταν του βγάζουν τη στολή αποδυναμώνεται τόσο που θεωρεί εαυτόν «τελευταίο των ανθρώπων». Η ταπείνωσή του είναι τέτοια που κλέβει τη στολή ώστε, τουλάχιστον, να τη φορά στη γειτονιά του. Όταν όμως τον ανακαλύπτουν και του την ξαναπαίρνουν, μοναδική του διέξοδος γίνεται το όνειρο.

Η ταινία, που κυκλοφόρησε το 1924, χαρακτηρίζεται τόσο για το πλούσιο συναίσθημά της όσο και για τη δημιουργική κίνηση της κάμερας. Αν και βωβή βρίθει εκφραστικότητας, καθιερώνεται ως εξαιρετικό δείγμα του γερμανικού εξπρεσιονισμού και επαινείται για το συναισθηματικό και επαναστατικό της υπόβαθρο.

Der Letzte Mann | Τhe Last Laugh | Ο τελευταίος των ανθρώπων

Σκηνοθεσία: F.W. Murnau
Σενάριο: Carl Mayer
Φωτογραφία: Karl Freund
Μουσική: Giuseppe Becce
Με τους: Emil Jannings, Maly Delschaft, Max Hiller, Emilie Kurz, Hans Unterkircher, Georg John, Emmy Wyda
Παραγωγή: Erich Pommer
Χώρα: Γερμανία
Έτος: 1924
Διάρκεια: 90'

Υπάρχει και κάτι άλλο όμως, πολύ βασικό, που κάνει την ταινία ξεχωριστή κι αυτό αφορά την απουσία κειμένου. Πράγματι, η παντομίμα πρωτοστατεί και τα διαλογικά μέρη είναι ανύπαρκτα όπως και τα επεξηγηματικά (οι γνωστές κάρτες που χρησιμοποιούνται κατά κόρον στον βωβό κινηματογράφο και βοηθούν στην αφήγηση). Έτσι δημιουργείται μια αφηγηματική ρευστότητα που, συνδυαστικά με την πρωτόφαντη κίνηση της κάμερας του Karl Freund, επιτρέπει στον θεατή να παρακολουθεί αδιάλειπτα τη δράση. Μάλιστα, για τον Τελευταίο των ανθρώπων χρησιμοποιήθηκε η πρώτη dolly, δηλαδή η συσκευή που δίνει κίνηση σε μία κάμερα κατά τη διάρκεια της λήψης, και αυτή ήταν ένα μωρουδιακό καροτσάκι! Ο Freund επίσης έδεσε την κάμερα πάνω του και φόρεσε πατίνια ώστε να αποτυπώσει τον μεθυσμένο ήρωα αλλά και την κρέμασε σε εξέδρες και καλώδια για να πετύχει το ποθούμενο.

Τζένη Κουκίδου

Ο Φρίντριχ Βίλχελμ Μούρναου (Friedrich Wilhelm Murnau, 28 Δεκεμβρίου 1888-11 Μαρτίου 1931) ήταν από τους σημαντικότερους Γερμανούς σκηνοθέτες της δεκαετίας του 1920 [πραγματικό όνομα Φρίντριχ Βίλχελμ Πλούμπε (Plumpe)]. Γεννήθηκε στο Μπίλεφελντ και πέθανε στη Σάντα Μπάρμπαρα (Καλιφόρνια). Έφερε επανάσταση στην τέχνη της κινηματογραφικής έκφρασης χρησιμοποιώντας την κάμερα υποκειμενικά για να ερμηνεύσει τη συναισθηματική κατάσταση ενός χαρακτήρα. Ο Murnau σπούδασε φιλοσοφία, ιστορία της τέχνης και λογοτεχνία στα Πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης και του Βερολίνου. Το 1908 εντάχθηκε στον θίασο του διάσημου σκηνοθέτη Μαξ Ράινχαρντ, παίζοντας σε πολλά θεατρικά έργα και υπηρετώντας ως βοηθός του Ράινχαρντ για την πρωτοποριακή παραγωγή του άφωνου, τελετουργικού The Miracle (1911). Αφού υπηρέτησε στον γερμανικό στρατό και την αεροπορία κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Murnau, εργάστηκε στην Ελβετία, όπου σκηνοθέτησε ταινίες προπαγάνδας μικρού μήκους για τη γερμανική πρεσβεία. Σκηνοθέτησε την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, Der Knabe in Blau (Το αγόρι με τα μπλε), το 1919. Για τα επόμενα χρόνια ο Μούρναου έκανε ταινίες εξπρεσιονιστικού ή υπερφυσικού χαρακτήρα, όπως το Der Januskopf (1920; Janus-Face), μια ιδιαίτερα επαινεμένη παραλλαγή της ιστορίας του Τζέκιλ και Χάιντ με πρωταγωνιστές τους Μπέλα Λουγκόσι και Κόνραντ Βέιντ. Δυστυχώς, αυτή και οι περισσότερες από τις πρώτες ταινίες του Murnau χάνονται ή υπάρχουν μόνο σε αποσπασματική μορφή. Πλήρεις κόπιες σώζονται από το πρώτο μεγάλο έργο του Murnau Nosferatu (1922) το οποίο θεωρείται από πολλούς ως η πιο αποτελεσματική προσαρμογή οθόνης του Δράκουλα του Bram Stoker. Αποφεύγοντας τους ψυχολογικούς τόνους, ο Murnau, αντιμετώπισε το θέμα ως καθαρή φαντασία και, με τη βοήθεια του διάσημου κινηματογραφιστή Fritz Arno Wagner, παρήγαγε κατάλληλα μακάβρια οπτικά εφέ. Οι δύο τελευταίες γερμανικές ταινίες του Μούρναου, οι διασκευές της Ταρτούφας του Μολιέρου (1925) και του Φάουστ του Γκαίτε (1926), ήταν πλούσιες, διασκεδαστικές ταινίες που περιελάμβαναν και πάλι την εκρηκτική κάμερά του και την ατμοσφαιρική χρήση των σκιών. Και στις δύο ταινίες πρωταγωνίστησε ο Jannings. Η φήμη του Murnau ήταν τέτοια σε αυτό το σημείο που του προσφέρθηκε ένα συμβόλαιο στο Χόλιγουντ από την Fox Film Corporation και του επιτράπηκε να χρησιμοποιήσει το ίδιο προσωπικό τεχνικών και τεχνιτών που χρησιμοποίησε για τις γερμανικές ταινίες του. Η πρώτη του αμερικανική παραγωγή Sunrise (1927) ήταν ένα άλλο αριστούργημα που έχει χαιρετιστεί από πολλούς κριτικούς ως η καλύτερη βωβή ταινία που έχει παραχθεί ποτέ από στούντιο του Χόλιγουντ. Ήταν επίσης μία από τις τρεις ταινίες που χάρισαν στην Janet Gaynor το πρώτο Όσκαρ καλύτερης ηθοποιού. Δυστυχώς, ήταν ένα φιάσκο στο box office και το στούντιο επέβλεπε στενά τον Murnau στις επόμενες δύο παραγωγές του: Τέσσερις διάβολοι (1928, πλέον χαμένο) και Το καθημερινό ψωμί μας (1929, κυκλοφόρησε επίσης ως City Girl). Λόγω της έλευσης και της δημοτικότητας του ήχου, το στούντιο πρόσθεσε βιαστικά σκηνές διαλόγου στην τελευταία ταινία χωρίς την επίβλεψη του σκηνοθέτη και η αριστεία των βωβών σεκάνς του Murnau τέθηκε έτσι σε κίνδυνο. Προκειμένου να ελέγξει καλύτερα το περιεχόμενο των ταινιών του, ο Murnau συνεργάστηκε με τον πρωτοπόρο σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ Robert Flaherty για να σχηματίσουν μια εταιρεία παραγωγής το 1928. Την επόμενη χρονιά το ζευγάρι ταξίδεψε στις Νότιες Θάλασσες για να γυρίσει το Tabu. Ο Flaherty, ωστόσο, αντιτάχθηκε στην επιθυμία του Murnau να ενσωματώσει μια φανταστική ιστορία αγάπης σε αυτό που φαινομενικά ήταν ένα αντικειμενικό ντοκιμαντέρ της πολυνησιακής ζωής. Αν και πιστώνεται ως κωδικοποιητής, ο Flaherty, αποσύρθηκε από την παραγωγή κατά τα πρώτα της στάδια και η ταινία θεωρείται του Murnau. Μαζί με το Nosferatu, Το τελευταίο γέλιο και την Ανατολή, το Tabu (1931) είναι ένα από τα αριστουργήματα του Murnau και ήταν η πιο δημοφιλής επιτυχία του. Ο Μούρναου έχασε τη ζωή του μία βδομάδα πριν την πρεμιέρα του Tabu σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα.

Φιλμογραφία

1919 Der Knabe in Blau – αγνοείται

1919 Satanas – σώζεται εν μέρει

1920 Der Bucklige und die Tänzerin - αγνοείται

1920 Der Januskopf - αγνοείται

1920 Abend - Nacht - Morgen - αγνοείται

1920 Sehnsucht - αγνοείται

1920 Der Gang in die Nacht

1921 Schloß Vogelöd

1922 Marizza, genannt die Schmugglermadonna - αγνοείται

1922 Der brennende Acker

1922 Nosferatu, eine Symphonie des Grauens