koukidaki: Άγιος Νεόπλουτος

Διάλογος με τον Πεσσόα
Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας

Γιάννη Σμίχελη

Oταν λίγο μετά το 2000, χάρη στον Λευτερογιάννη, ήρθα πιο κοντά με τον Μανιά και μου διηγήθηκε την ιστορία του, ένιωσα πως αυτός ο άνθρωπος μου έλεγε κάτι πολύ βαθύτερο που ούτε ο ίδιος μπορούσε να το εκφράσει με λόγια αλλά μόνο με τα μάτια του. Κι όταν πια βρεθήκαμε στην τοπική οργάνωση του ΚΚΕ ξεκαθαρίστηκε μέσα μου το νόημα της πολιτικής ελευθερίας. Γιατί αυτός ο άνθρωπος που δεν προσαρμόζονταν εύκολα, λόγω ιδιοσυγκρασίας και ιδεολογίας, κι όλο τσίναγε για να μπορεί να αναπνέει σαν το αγριοκάτσικο ελεύθερα· παρά τη δυσπιστία του στην σοβιετία που βίωσε, μετά την πτώση της, βρίσκει την νέα περίοπτη θέση αναπνοής του στην κομμουνιστική ιδεολογία. Έπεσε ο υπαρκτός σοσιαλισμός, ζήτω ο κομμουνισμός. Ναι, πράγματι, το ελληνικό κομμουνιστικό κόμμα είναι ειδική περίπτωση, ιστορική. Είναι σταλινικοί λόγω Ζαχαριάδη, αλλά μεγαλούργησε ο πολιτικός τους μηχανισμός στην υπηρέτηση του κοινού καλού που συμπυκνώνεται στον όρο λαϊκή εξουσία. Και αυτή η αυτο-οργάνωση μόνο σοβιετικού τύπου δεν είναι, αλλά ήταν μια ριζοσπαστικοποίηση της κοινοτικής παράδοσης των Ελλήνων σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας χωρίς τους προύχοντες, τους τσιφλικάδες και τους φοροεισπράκτορες. Έχω την εντύπωση πως οι αρματολοί είχαν πλήρως μεταμορφωθεί σε κοινωνικοπολιτική κλεφτουριά και το αντάρτικο πνεύμα τους σε συνδυασμό με τις αρχές του αναρχοκουμουνισμού και της αμεσοδημοκρατίας συνέθεταν μια λαϊκή εξουσία στο πλαίσιο της αυτόνομης κοινότητας. Αν οι Έλληνες κομμουνιστές είχαν την δυνατότητα να εφαρμόσουν το σταλινικό αυταρχικό υπερσυγκεντρωτικό μοντέλο εξουσίας, καταρχάς θα έτρωγαν πόρτα από τις τοπικές κοινωνίες και δεύτερον θα αλληλοσπαράσσονταν γιατί δεν θα μπορούσαν τα στελέχη να υπερβούν τον τοπικισμό τους. Αν υπήρχε ένας όμοιος του Στάλιν στο ΚΚΕ θα έπρεπε να εκτελέσει όλους τους συντρόφους του στην κεντρική επιτροπή για να επιβληθεί, χρησιμοποιώντας ως κυρία κατηγορία την εσχάτη προδοσία στο κεντρικό πενταετές πλάνο. Το παράδοξο με το ελληνικό κομμουνιστικό κόμμα είναι ότι δηλώνει σταλινικό, μαρξιστικό, λενινιστικό αλλά μεγαλούργησε με το πνεύμα της λαϊκής εξουσίας του ελληνικού κοινοτισμού· κι εντάξει το μαρξιστικό, σχετικά με την ταξική ανάλυση, και το λενινιστικό, σχετικά με την έννοια της αυτοδιάθεσης, το σταλινικό μόνο με το ελληνικό επαναστατικό πνεύμα δεν ταιριάζει. Στάλιν και αυτόνομη κοινότητα είναι ασύμβατες έννοιες. Ή μάλλον την σταλινική δουλειά στην Ελλάδα την κάνει ο ανώτατος κλήρος και με το παραπάνω δια του ενδύματος της χριστιανικής χρηστοήθειας.

Βέβαια θα πρέπει να δούμε και με μια άλλη οπτική συνολικότερα τον σταλινισμό, να τον τοποθετήσουμε δηλαδή στο ευρύτερο κάδρο της πολιτικής ιστορίας. Κατά την ταπεινή μου άποψη δεν διαφέρει σε τίποτα από τον βοναπατρισμό των Γάλλων ή την τσωρτσιλίαση των Βορειοαμερικανών και Βρετανών. Η σύγκριση με τον Χίτλερ είναι άτοπη, πρώτον και κύριον γιατί ο κόκκινος στρατός αναδείχθηκε ο μεγάλος νικητής όλων και όχι μόνο των ναζιστών. Αν επικρατούσαν οι δυνάμεις του Άξονα θα επιστρέφαμε στην εποχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όπου δούλος σήμαινε αντικείμενο χρήσης στα κέφια του κάθε ιδιοκτήτη του. Ή θα διευρυνόταν η σκλαβοποίηση των λαών σύμφωνα με το αφρικανικό μοντέλο κι ακόμα χειρότερα. Αντίθετα, ο Στάλιν, ουσιαστικά προχώρησε αυτό που ξεκίνησε ο Ναπολέοντας, την ενοποίηση των εθνών κρατών της Ευρώπης, είτε άμεσα με τον υπαρκτό σοσιαλισμό στα ανατολικά είτε έμμεσα νικώντας τον Χίτλερ και ωθώντας τους υπόλοιπους Ευρωπαίους στην ίδρυση της ΕΟΚ για να αντιμετωπίσουν τον υπαρκτό σοσιαλισμό, να αποκλείσουν νέες ακροδεξιές πολιτικές δυνάμεις και να εδραιώσουν την αστική δημοκρατία. Επιπλέον, Χίτλερ και Μουσολίνι έχαιραν θαυμασμού από τους αστούς πολιτικούς του μεσοπολέμου οι οποίοι έμμεσα ευνόησαν τον σπόρο τους στην Ισπανία, τον Φράνκο. Επιπροσθέτως, συγκριτικά με τη βιαιότητα του σταλινικού καθεστώτος, οι Αμερικανοί εξαφάνισαν τους γηγενείς πληθυσμούς της ηπείρου τους και κατόπιν με την χολιγουντιανή προπαγάνδα παρουσίαζαν τους Ινδιάνους ως το απόλυτο κακό κι έπρεπε να φτάσουμε στα τέλη του ογδόντα για να θιχτεί το ζήτημα της γενοκτονίας των Ινδιάνων από τους Ευρωπαίους αποίκους εισβολείς. Ο δημοκράτης Τσώρτσιλ ηγείτο της μεγαλύτερης αποικιακής δύναμης, στην οποία οι λαοί των αποικιών ήταν κατώτεροι υπήκοοι κι όχι πολίτες όπως οι Βρετανοί, ενώ απολαύσαμε την συμμαχική του αλληλεγγύη στην Ελλάδα με τα Δεκεμβριανά και την πρώτη φάση του Εμφύλιου όταν και συνεργάστηκε στενά με τους συνεργάτες των δυνάμεων του άξονα στην Ελλάδα. Μην ξεχνάμε και τη χρήση ατομικής βόμβας κατά αμάχων από τις ΗΠΑ. Άρα, ο Στάλιν ενεργεί και δρα στο πλαίσιο της περίφημης Γαλλικής Επανάστασης, η βιαιότητα της οποίας ήταν πρωτοφανής. Αντίθετα, όταν καταρρέει το δικό του καθεστώς ουσιαστικά δεν ανοίγει μύτη συγκρίνοντας τις δραματικές και τραγικές εξελίξεις μετά την πτώση του τσάρου στην Ρωσία, το 1917, και την έκρηξη της Οκτωβριανής Επανάστασης. Δεν υποστηρίζω τον Στάλιν, αλλά μήτε και τους αντιπάλους του. Μάλιστα υποψιάζομαι πως οι σημερινοί κατήγοροί του θα εφαρμόσουν πρακτικές της διακυβέρνησής του που στηλιτεύουν και καταδικάζουν όταν κι εφόσον το κρίνουν απαραίτητο, λόγω του ιστορικού προηγούμενου της επικράτησης του σταλινικού μοντέλου επί του ναζιστικού, το οποίο είναι δυτικοευρωπαϊκής πατέντας. Δηλαδή, κακά τα ψέματα, ο πιο θηριώδης ολοκληρωτισμός έχει προέλευση την Δύση και δεν συγκρίνεται με κανένα προηγούμενο ως προς την επιστημοσύνη της γενοκτονίας και τις θανατηφόρες μεθόδους. Πάντως, η άσκηση εξουσίας όλων ανεξαιρέτως των πολιτικών της Ευρώπης στο σύνολό της, στον εικοστό αιώνα, επιτεύχθηκε ακριβώς με τον ίδιο τρόπο: καρότο, μαστίγιο και πόλεμο ενώ οι επιφάσεις διαφορετικών δημοκρατικών πολιτευμάτων ήταν τα μοντελάκια που φορούσε η εκάστοτε πολιτική τάξη για να καμουφλάρει τ' αδικαιολόγητα: κατά κύριο λόγο εκτεταμένους κοινωνικούς αποκλεισμούς και μαζικά εγκλήματα. Μην ξεχνάμε πως με δημοκρατικές εκλογές εξελέγει ο Χίτλερ και έλαβε αστική υποστήριξη για τον σχηματισμό της κυβέρνησής του. Άλλωστε, οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ κάνουν πολέμους μετά το 1991 στ' όνομα της ειρήνης, της δημοκρατίας και της ελευθερίας αφήνοντας απλά χάος ματωμένο. Επομένως, το κύριο ερώτημα είναι προς τα πού κατευθύνεται ο αιματοβαμμένος και αυτοκαταστροφικός ευρωπαϊκός πολιτισμός; Υπάρχει ενδεχόμενο ριζικού μετασχηματισμού ή όλα οδηγούν στην ομαδική αυτοκτονία;

Σαφέστατα κι έχει ένα ζήτημα το κομμουνιστικό κόμμα με την κριτική. Μου ξινίζει αφάνταστα η ζέση που δείχνει κατά των αντισταλινικών κριτικών ως προς τη βιαιότητα του σταλινικού καθεστώτος, όπως οι εκκαθαρίσεις των κομμουνιστών στελεχών με διαφορετική άποψη –μα να κυνηγάνε τον Τρόσκι στο Μεξικό;–, η καταδυνάστευση λαϊκών μαζών που δεν συμμορφώνονταν με την κυβερνητική πολιτική, οι βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών για την κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής παραγωγής ή της οικοδόμησης των πόλεων της Σιβηρίας και αυτός ο περίφημος λιμός της Ουκρανίας. Γιατί να απολογείται το ελληνικό κομμουνιστικό κόμμα για το ΚΚΣΕ αφού σε τελική δεν έχει πρόσβαση σε αρχειακό υλικό το οποίο μπορεί και να έχει αξιολογηθεί ως απόρρητο για λόγους εθνικής ασφάλειας. Δεύτερον, πόσο εξοργιστικό είναι να ρίχνεται η ευθύνη στους κουλάκους για έναν τόσο μεγάλο αριθμό θυμάτων αφού ούτως ή άλλως οι μπολσεβίκοι είχαν εδραιώσει την εξουσία τους. Επιπλέον, μπορεί να μην ήταν γενοκτονία, όπως κατηγορούν οι Ουκρανοί τους Σοβιετικούς, αλλά μια τόσο εκτεταμένη έλλειψη υποστήριξης και παροχής βοήθειας, έστω ενός αντιδραστικού μη συνεργάσιμου πληθυσμού, εγείρει ζητήματα. Ο όρος εγκληματική αμέλεια, που τόσο συχνά χρησιμοποιείται από τα κομματικά όργανα για καταστροφές και ατυχήματα στην Ελλάδα, γιατί να μην ισχύει στην περίπτωση του Holodomor; Και η σφαγή στο Κατίν, τι εμμονή είναι αυτή να βγάλουν λάδι τον Στάλιν. Ούτως ή άλλως η ρωσσοπολωνική έχθρα κρατάει χρόνια. Γιατί δεν βαστάνε τα μπόσικα; Μια στοιχειώδη απόσταση; Από την στιγμή που οι ρωσικές ηγεσίες αναγνώρισαν επίσημα την ευθύνη του Στάλιν, πώς είναι δυνατόν να είναι σίγουροι για το αντίθετο αφού ούτε καν ρωσικό κόμμα είναι για να έχει άκρες και προσβάσεις; Ακόμα και να είναι υποθετικά μια σκευωρία των μετασοβιετικών πολιτικών δυνάμεων, γιατί δεν υιοθετούν έναν στοιχειώδη σκεπτικισμό, ένα ερωτηματικό να μένει, μέχρι το πλήρωμα του χρόνου να φέρει και άλλες αποδείξεις; Το πάθος για την υποστήριξη των συλλογικών δικαιωμάτων είναι αναγκαίο και θεμιτό, αλλά ο φανατισμός μην και θιχτεί μια τρίχα του Στάλιν, έλεος πια, έχουν περάσει εβδομήντα χρόνια από τον θάνατό του. Μήπως να γίνει ένα συνέδριο αυτοκριτικής περί σταλινισμού; Ούτε τον Βελουχιώτη δεν εξυμνούν έτσι! Γιατί άραγε;

Πρώτη δημοσίευση

Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου

Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Θανάση Μυλωνά.

Το πεζογράφημα αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου του Γιάννη Σμίχελη Άγιος Νεόπλουτος: Διάλογος με τον Πεσσόα - Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας, που δημοσιεύτηκε σε 42 μέρη στο koukidaki.gr από τις 25 Απριλίου 2025 και κάθε Παρασκευή. Ξεκινήστε την ανάγνωση από εδώ ή συνεχίστε στο επόμενο.