Οι τραγικοί ήρωες αποτελούν τους πρώτους θεατρικούς χαρακτήρες του αθηναϊκού αλλά και του παγκόσμιου θεάτρου. Γιατί όμως, ο τραγικός ήρωας, σε μία αρχαία τραγωδία, γνωρίζει τόσα δεινά και τόση κακή τύχη; Ο βασανισμένος και πολύπαθος χαρακτήρας ήταν ο αγαπημένος των Θεών ή ο μισητός; Και πού αποσκοπεί αυτό το υψηλό θεατρικό είδος; Τι μηνύματα θέλει να μας περάσει;
Ο μέγας φιλόσοφος Αριστοτέλης, σχετικά με την αρχαία τραγωδία, έγραψε ότι ἔστιν οὖν τραγῳδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ χωρὶς ἑκάστου τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι᾽ ἀπαγγελίας, δι᾽ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν, που ερμηνεύεται: είναι λοιπόν η τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαία και ολοκληρωμένη, η οποία έχει μέγεθος ορισμένο, έτσι που να κατανοεί ο θεατής το έργο με λόγο γεμάτο ρυθμό και ομορφιά, χωριστά επεξεργασμένα στα διάφορα μέρη της ανάλογα με τη βαρύτητά τους.
Η μίμηση δεν γίνεται με απαγγελία αλλά με δράση των προσώπων ανάλογα με την πράξη που μιμούνται. Ολοκληρώνεται δε, προκαλώντας αισθήματα φόβου, με το τέλος των πρωταγωνιστών. Την συντριβή τους και για το αδήλωτο δικό τους τέλος, φέρνοντας στην επιφάνεια αισθήματα ελέους, συμπάθειας, ευσπλαχνίας προς τους ανθρώπους που καταστράφηκαν από τύχη ή από λάθη δικά τους (σφάλματα, αμαρτίες). Έτσι οδηγείται ο ήρωας τελικά στην κάθαρση. Εξαιτίας αυτών των πράξεων-παθημάτων γίνεται καλύτερος άνθρωπος, διώχνει από μέσα του το κακό. Φεύγει λυτρωμένος και ανυψώνεται στο καλύτερο.
Θέλοντας να εξετάσουμε τους τραγικούς ήρωες, θα ήταν απαραίτητο νομίζω να κάνουμε τον εξής διαχωρισμό: Είναι οι ήρωες που δοκιμάζονται από τις επιλογές και τα πάθη τους και είναι υπεύθυνοι ή συνυπεύθυνοι μιας ήδη άδικης μοίρας και οι άλλοι ήρωες που δεν είχαν την παραμικρή ευθύνη σε τίποτα και εντούτοις πληρώνουν μες στο καμίνι των δοκιμασιών. Οι πρώτοι δοκιμάζονται δικαίως και οι δεύτεροι αδίκως. Ο κοινός παρονομαστής για αυτούς είναι ο πόνος και η συμφορά. Να μάθουν τα όριά τους και να έρθουν αντιμέτωποι με την ψυχική τους δύναμη και την τεράστια αντοχή τους. Μέσα από τα στάδια της δοκιμασίας γνωρίζει ο άνθρωπος το μεγαλείο της ζωής, που πολλές φορές είναι συνυφασμένο με τα μεγάλα εμπόδια, που μοιάζουν ανυπέρβλητα και δυνατά. Τίποτα όμως δεν είναι πιο δυνατό από τον άνθρωπο όπως μας λέει με άλλα λόγια ο χορός της Αντιγόνης στο ιερό κείμενο του Σοφοκλή όπως το μετέφρασε ο Κ.Χ. Μύρης.
Χορός: Πολλά γεννούν το δέος. Το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά.
Θέλοντας με αυτό, ο μεγάλος τραγικός ποιητής, να δείξει ότι ο άνθρωπος είναι πάνω από όλες τις συμφορές και πάνω από όλες τις προκλήσεις της ζωής. Ότι στέκει πάντα αγέρωχος παρά τα δεινά του και την πτώση του, γιατί πάνω από όλες τις ερωτήσεις για τη δύναμη των παθών, η απάντηση είναι μία: ο άνθρωπος. Που και μόνο για αυτό υπερτερεί σε όλα. Ακόμα και στον ίδιο τον θάνατο. Γιατί η αρχαία τραγωδία πιότερο εστιάζει στον άνθρωπο παρά στον θάνατο... Τραγικός δεν είναι πάντα ο θάνατος, τραγικοί είναι οι ήρωες.
Τον τραγικό ήρωα δεν τον βρίσκουν τα άσχημα της ζωής ούτε επειδή είναι κακός ως χαρακτήρας ή ανάξιος ως άνθρωπος. Τα δεινά του τον βρίσκουν επειδή είναι ο εκλεκτός των Θεών, που γνωρίζουν τη δύναμή του και το σθένος, που έχει υποδείξει, να ανέβει στο μέγα μαρτύριο με θάρρος και τόλμη. Από τον θαυμασμό τους, οι Θεοί, τον δοκιμάζουν και όχι από μίσος ή αποστροφή για τα πεπραγμένα της ζωής του. Είναι για τους Θεούς, ο αγαπητός και άξιος για την κάθαρση, για αυτό τον λόγο επιλέχθηκε αυτός για την συμφορά που εκείνοι ήθελαν. Στους άλλους όμως τραγικούς ήρωες, που βοήθησαν και αυτοί, έστω και άθελά τους, για να δοκιμαστούν σκληρά και να αναμετρηθούν με τις δυνάμεις τους, είτε από κάποιο λάθος τους είτε από αδυναμία του χαρακτήρα τους (κάποιο πάθος που είχαν), στάλθηκε ως τιμωρία για την συμπεριφορά τους που δεν άρεσε στους Θεούς. Ό,τι όμως γίνεται, συμβαίνει για το καλό τους, για να πάνε παραπέρα ως οντότητες μέσα στον κόσμο, όπως εξηγεί ο Αριστοτέλης στα βιβλία του.
Ο ρόλος της αρχαίας τραγωδίας στην αρχαιότητα υπήρξε εξ αρχής διαπαιδαγωγικός για όλους όσοι έβλεπαν ή συμμετείχαν σε κάποια παράσταση. Σκοπός του τραγικού ποιητή ήταν να αναδείξει τον άνθρωπο και τον τρόπο που βιώνει τα δεινά του. Να βάλει τον τραγικό ήρωα πιο ψηλά από το πρόβλημα που τον βρήκε. Κι έπειτα από πολλά στάδια, όπου έρχεται αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό και τα προσωπικά του όρια, ακολουθεί η κάθαρση.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Νικηφόρου Λύτρα (Η Αντιγόνη εμπρός στον νεκρό Πολυνείκη) και πίνακα του Francois-Xavier Fabre (Ο Οιδίποδας και η Σφίγγα).
Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από το ετήσιο περιοδικό Θέατρο του Θεόδωρου Κρίτα καθώς και από το περιοδικό Θέατρο του Κώστα Νίτσου.
