Με τον όρο «ρομαντισμός» στη λογοτεχνία εννοείται το λογοτεχνικό κίνημα που, με επίκεντρο τη Γερμανία, την Αγγλία και τη Γαλλία εξαπλώθηκε στην Ευρώπη στις αρχές του 19ου αιώνα. Το θεμέλιο, όμως, της επίδρασης του ρομαντισμού στη λογοτεχνία διαμορφώθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα.
Οι γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης κι εκβιομηχάνισης των ευρωπαϊκών χωρών, μετά τη διάσπαση της φεουδαρχικής κοινωνίας, είχαν ως αποτέλεσμα μια σειρά ραγδαίων εξελίξεων σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Οι έντονες οικονομικές ανακατατάξεις οδήγησαν σε σημαντική πτώση του βιοτικού επιπέδου ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Το γεγονός αυτό είχε ως επακόλουθο την έκρηξη κι εξάπλωση διαφόρων επαναστατικών κινημάτων με κοινωνικά αιτήματα και αποκορύφωμα τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, γεγονός που οδήγησε στη διατύπωση νέων θεωριών.
Ο ρομαντισμός είναι ένα πνευματικό κίνημα, που εμφανίστηκε στο τέλος του 18ου αιώνα στη Γερμανία και διαδόθηκε κατά τις πρώτες δεκαετίες του επόμενου αιώνα στην υπόλοιπη Ευρώπη και στην Αμερική. Η λέξη romantic, από τον ισπανικό όρο romance, χρησιμοποιείται ήδη στην Αγγλία τον 17ο αιώνα, για να χαρακτηρίσει κάτι που είναι romance, δηλαδή έξω από την πραγματικότητα. Στο τέλος, ρομαντικό κατέληξε να λέγεται αυτό που στη λαϊκή ή στην έντεχνη ποίηση συνδέεται με τον Μεσαίωνα.
Ο ρομαντισμός εμφανίζεται επίσημα το 1798, όταν στο Βερολίνο εκδίδεται το πρώτο φύλλο της επιθεώρησης Athenaeum, που με συντάκτες τους αδερφούς Σλέγκελ, συμπεριλαμβάνει μεταξύ των άλλων ως συνεργάτες του τον Νοβάλις και τον Σλαϊερμάχερ.
Στην επιθεώρηση ως ρομαντική ποίηση χαρακτηριζόταν η αντίθετη προς την κλασική και αναλυόταν με σαφήνεια η νέα τάση, η οποία είχε προετοιμαστεί στη Γερμανία, όπου βρίσκουμε τα στοιχεία που θα γίνουν τα τυπικά του ρομαντισμού. Αυτά είναι: η περιφρόνηση προς τη μορφή και την αρμονία της κλασικής τέχνης, η έξαρση της επαναστατικής αντιθέσεως σε κάθε κανόνα και σε κάθε νόμο και ο θαυμασμός για τον Μεσαίωνα, που ο ρομαντισμός τον βλέπει «ως λίκνο των εθνικών χαρακτηριστικών» του γερμανικού λαού.
Η πιο εντυπωσιακή πλευρά του ρομαντισμού είναι η αντίθεσή του προς τον διαφωτισμό. Τα αιτήματα του πρώιμου ρομαντισμού εκδηλώνονται κυρίως με τον Ρουσσώ και μετά διαδίδονται σε όλη τη δυτική Ευρώπη. Ο ρομαντισμός παρουσιάζεται ως μια άρνηση του κλασικισμού, ως μια λανθάνουσα τάση της ανθρώπινης ψυχής. Παρατηρείται μια ιδιαίτερη προτίμηση στην τοπιογραφία, τους λαϊκούς θρύλους, τον κόσμο της ιστορίας και της φαντασίας.
Στη σαφήνεια, τη συμμετρία και την ασφάλεια του κλασικισμού, ο ρομαντισμός απαντά με τη ρευστότητα, το χρωματικό πάθος, την κινητικότητα, την πολλαπλότητα, την αντιφατικότητα, την ασάφεια και την εσωτερική ανησυχία. Ενισχύει τις εθνικές διαφοροποιήσεις και δίνει πρόσωπο σε κάθε είδους ανησυχίες και μεταβολές.
Στο πνευματικό επίπεδο οι νέες θεωρίες είχαν φέρει στο προσκήνιο την ατομικότητα και τον ιδεαλισμό, ως αντίδραση στον ορθολογισμό και στις απόλυτες αλήθειες του Διαφωτισμού. Η εμμονή του Ι. Καντ στην κυριαρχία της ελεύθερης βούλησης, η θεωρία της γνώσης τού Φίχτε, η εισαγωγή της έννοιας του εξπρεσιονισμού από τον Χέρντερ και της ιδέας τού ανήκειν φαίνεται πως απέδωσαν καρπούς στον 19ο αιώνα.
Αυτό το λυρικό είδος ποίησης με τα μελαγχολικά θέματα εμπνεόταν από τη φύση. Επίσης, είχε υπάρξει και μια στροφή προς το παρελθόν, την τοπική λογοτεχνία και τα λαϊκά τραγούδια. Η ανάπτυξη έντονων συναισθημάτων στα μυθιστορήματα του 18ου αιώνα και η περιγραφή της φύσης, που προκαλούσε δέος, επηρέασε τους μεταγενέστερους ποιητές.
Το ρομαντικό ρεύμα αναπτύχθηκε μέσα από τις επιθυμίες των δημιουργών να αποδεσμευτούν από τις συμβάσεις του κλασικισμού και να εκφραστούν ελεύθερα. Οι ρομαντικοί συγγραφείς ανήγαγαν την ευαισθησία ως κύριο χαρακτηριστικό τους και προάσπισαν την ελευθερία τους στην επιλογή θεμάτων και τρόπων έκφρασης. Πηγή έμπνευσης σταματά να είναι η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, αλλά είναι πλέον η ιστορία των βόρειων λαών και ο Μεσαίωνας.
Ο ρομαντισμός, επίσης, χαρακτηρίζεται από πεσιμισμό και μελαγχολία, που διαχέεται μέσα στα έργα. Οι απογοητεύσεις και η απόγνωση των συγγραφέων τούς οδηγούν να καταφύγουν στη διέξοδο ενός ιστορικού παρελθόντος, την ονειροπόληση ή την ενασχόληση με τον θάνατο.
Κοινό χαρακτηριστικό των ρομαντικών συγγραφέων είναι, επίσης, η νοσταλγία ενός ανεπιτήδευτου παρελθόντος, που αφενός οδηγεί στο ενδιαφέρον για την παραδοσιακή αγροτική κοινωνία, για την ιδιαίτερη ιστορία κάθε λαού και για τον Μεσαίωνα κι αφετέρου παράγει ένα διαφορετικό ιδεώδες, που απέχει τόσο πολύ από την πραγματικότητα όσο κι εκείνο του κλασικισμού. Οι συγγραφείς του ρομαντικού κινήματος συχνά αντλούν τα θέματά τους από τις λαϊκές παραδόσεις, την εθνική ιστορία και τους μεσαιωνικούς θρύλους. Συχνότερα ενδιαφέρονται και για εκείνες τις δοξασίες, που περιέχουν υπερφυσικά στοιχεία.
Οι δυνάμεις, που κρύβονται πίσω από το φαινομενικό προσωπείο της φύσης, είναι κοινός τόπος στα έργα των ρομαντικών ποιητών. Ο Λαμαρτίν στο ελεγειακό ποίημά του Η λίμνη αντιμετωπίζει τη φύση ως υποστηρικτική οντότητα. Πλημμυρισμένος από μελαγχολία, ο ποιητής προσφεύγει στην αιώνια φύση για παρηγοριά.
Το μοτίβο του θανάτου με τη μορφή της νεκρής αγαπημένης, όπως στη Λίμνη, είτε με τη μορφή του νεκρού παιδιού στο Εξωτικό του Γκαίτε, είτε με τις πολλαπλές μεταμορφώσεις του, επανέρχεται συχνά στα ρομαντικά ποιήματα. Υποδηλώνει την αγωνία των ποιητών απέναντι στο πεπερασμένο της ζωής και την αμείλικτη φθορά του χρόνου. Μέσα σ' αυτό το κλίμα αβεβαιότητας και υπαρξιακής αγωνίας, ακούστηκαν και οι πρώτες εκκλήσεις για επιστροφή στις πατροπαράδοτες αξίες και ήθη, στη λαϊκή παράδοση και στη φύση.
Ο τομέας της τέχνης, που ωφελήθηκε ιδιαίτερα από την ελευθερία, που απέκτησε ο καλλιτέχνης ως προς την επιλογή του θέματός του, είναι η ζωγραφική του τοπίου. Οι ζωγράφοι, που έβγαζαν το ψωμί τους ζωγραφίζοντας απόψεις εξοχικών αρχοντικών, πάρκα ή γραφικά τοπία, δεν θεωρούνταν σοβαροί καλλιτέχνες. Η στάση αυτή άλλαξε κάπως με την επικράτηση του ρομαντικού πνεύματος, στο τέλος του 18ου αιώνα, όταν μεγάλοι καλλιτέχνες αφιέρωσαν τη ζωή τους, για να δώσουν σ' αυτόν τον τύπο της ζωγραφικής καινούργιο κύρος.
Το ρεύμα του ρομαντισμού αναπτύχθηκε κυρίως στην Αγγλία, τη Γερμανία και τη Γαλλία. Στην Αγγλία ο Ουίλιαμ Ουορντσγουόρθ εξέφρασε την εσωτερικότητά του μέσα από την επαφή με τη φύση και την εξύμνησή της, που ακολουθήθηκε αργότερα από τον Πέρσι Σέλεϊ, ενώ ο Σάμιουελ Τέιλορ Κόουλριτζ στράφηκε στη φαντασία και στο μεταφυσικό. Στη Μεγάλη Βρετανία έχουμε τον Ντέιβιντ Σκοτ, που υπέστη την επίδραση του Ζερικό και ζωγράφους σκηνών της καθημερινής ζωής, όπως ο Ντέιβιντ Ουίλκι.
Ο ρομαντισμός στη Γερμανία, ως συνέχεια της Θύελλας και ορμής, στράφηκε προς τη φύση, το συναίσθημα και τη φαντασία, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την αποσπασματικότητα της δημιουργίας. Σημαντικές μορφές ήταν ο θεωρητικός Φρίντριχ Σλέγκελ και ο ποιητής Νοβάλις.
Το γερμανικό κίνημα Θύελλα και ορμή αντιτάχθηκε στον στείρο ορθολογισμό και στους κανόνες του κι έδωσε έμφαση στην εκδήλωση συναισθημάτων μέσα από την τέχνη. Το κίνημα αποτέλεσε μια επανάσταση κατά του γαλλικού κλασικισμού και των λογοτεχνικών συμβάσεων και είχε τον χαρακτήρα ραγδαίας ρήξης με το κατεστημένο. Χαρακτηριστικό δείγμα του κινήματος είναι το επιστολικό μυθιστόρημα του Γκαίτε Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου, στο οποίο το υποκείμενο πρόσωπο εμφανίζεται να αναγνωρίζει στη φύση τον καθρέπτη της ευαίσθητης ψυχικής του διάθεσης.
Εντελώς ξεχωριστά χαρακτηριστικά είχε ο ρομαντισμός στη Γαλλία, όπου μπορούν να επισημανθούν πρώιμοι ρομαντικοί τόνοι μεταξύ του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα σε καλλιτέχνες, όπως οι: Γκρεζ, Φραγκονάρ, Ιμπέρ, Ρομπέρ, Πιέρ-Πολ Πριντόν, Ζιροντέ-Τριοζόν, Φρανσουά Ζεράρ, Ζαν Αντουάν Γκρο.
Στη Γαλλία η γενική πορεία των καλλιτεχνικών γεγονότων καθορίστηκε από τον θρίαμβο του νεοκλασικισμού. Η κλασικιστική ηγεμονία στον χώρο της επίσημης ζωγραφικής άσκησε ισχυρή επίδραση σε ολόκληρη τη γαλλική ζωγραφική του 19ου αιώνα.
Ο γαλλικός ρομαντισμός άνθισε καθυστερημένα, παρόλο που είχε τις βάσεις του στο έργο τού Ρουσσώ. Εδώ είχε τη μορφή μιας πραγματικής επανάστασης κατά του κλασικισμού. Απαρχή του θεωρείται η δημοσίευση των Ποιητικών στοχασμών του Λαμαρτίν. Στην αρχή, οι Γάλλοι ρομαντικοί ήταν διασπασμένοι σε διάφορες τάσεις, αλλά αργότερα συγκεντρώθηκαν γύρω από τον Βικτόρ Ουγκό, ο οποίος όρισε τον ρομαντισμό ως τον «φιλελευθερισμό στη λογοτεχνία».
Στην Ισπανία, το ρομαντικό κίνημα αναπτύχθηκε σε αυτόνομες μορφές με κύριο εκπρόσωπό του τον Γκόγια. Στη νέα αυτή ευαισθησία συντάσσονται όχι μόνο μερικοί καλλιτέχνες της Μεγάλης Βρετανίας, μεταξύ των οποίων οι Τζόαν Χένριχ Φιούσλι και ο μαθητής του Ουίλιαμ Μπλέικ, συγγραφείς και ζωγράφοι με μεγάλο ταλέντο, αλλά και καλλιτέχνες, όπως οι Άσμους Γιακόμπ Κάρστενς, Φίλιπ Ότο Ρούνγκε και Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ.
Μόνο γύρω στο 1800 η ρομαντική ευαισθησία αποκτά τον χαρακτήρα πραγματικού θρησκευτικού ενθουσιασμού, του οποίου τυπικές εκδηλώσεις υπήρξαν ένα αυξημένο ενδιαφέρον για τον γοτθικό ρυθμό στην αρχιτεκτονική και στη ζωγραφική και η σχολή των Ναζωραίων με την οποία θα συνδεθεί αργότερα ο «πουρισμός» των Μπιανκίνι και Μινάρντι.
Οι εξελίξεις του ρομαντισμού στην υπόλοιπη Ευρώπη αντιπροσωπεύονται από δημιουργούς μικρότερης επιφάνειας. Στην Ιταλία μπορούμε να αναφέρουμε τους Φραντσέσκο Άγιετς και Τζιοβάνι Καρνεβάλι, τον λεγόμενο Πίτσιο. Στη Γερμανία ο Άλφρεντ Ρέτελ, στην Ελβετία ο τοπιογράφος Αλεξάντρ Καλάμ, στις σκανδιναβικές χώρες ο Γιόχαν Κρίστιαν Ντάαλ, που ήταν φίλος του Φρίντριχ και άσκησε σημαντική επίδραση στη Δρέσδη.
Ιδιαίτερα συνδεδεμένη με την γαλλική ιστορική και πατριωτική ζωγραφική ήταν η πολωνική ζωγραφική με τον Πιέρ Μιχαλόφσκι, ενώ στη Ρωσία ένας ζωγράφος με ειλικρινή θρησκευτικότητα ήταν ο Αλεξάντρ Ιβάνοφ.
Αξιόλογους τοπιογράφους είχαν και οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπως τον Ουάσινγκτον Όλστον, τον Τόμας Κόουλ και τον Τζον Νιγκλ με τις αλλόκοτες εμπνεύσεις του, έτσι που να μοιάζει σαν πρόδρομος του σουρεαλισμού, ο Έντουαρντ Χικς, ένα είδος Ρουσσώ του Νέου Κόσμου.
Παρόλο που παραμένει δύσκολος έως αδύνατος ο σαφής ορισμός του Ρομαντισμού, ωστόσο διακρίνονται ορισμένα βασικά ιδεολογικά χαρακτηριστικά και θέματα, τα οποία έγιναν κοινός τόπος στους πρωταγωνιστές αυτού του λογοτεχνικού κινήματος. Ο άνθρωπος στο ρομαντικό ιδεώδες είναι ένα διονυσιακό, ανήσυχο πλάσμα, που επαναστατεί ενάντια στον κόσμο και στην κοινωνία και βρίσκεται σε μια συνεχή ψυχική ανισορροπία.
Το 1817 ο Coleridge ορίζει την ποίηση ως το προϊόν «εκείνης της συνθετικής και μαγικής δύναμης, στην οποία έχουμε αποκλειστικά επιφυλάξει το όνομα της φαντασίας». Με τον ορισμό αυτό δίνει το στίγμα τής λογοτεχνικής παραγωγής, που εντάσσεται στο πλαίσιο του ρομαντικού κινήματος.
Αντιτιθέμενοι στις κλασικές επιταγές ορθολογικής και μιμητικής απεικόνισης της πραγματικότητας, οι ρομαντικοί συγγραφείς εξυψώνουν ως απόλυτο ιδανικό την έκφραση των εσωτερικών συναισθημάτων μέσω της ευαισθησίας, της προσωπικής ματιάς για τα πράγματα και της δημιουργικής φαντασίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο ρομαντικός λυρισμός αναδεικνύει ήρωες ανήσυχους και μελαγχολικούς, πλημμυρισμένους από το αίσθημα της απελπισίας, από το αίσθημα του μοιραίου, που πολλές φορές μετατρέπεται σ' ευχή θανάτου.
Οι ρομαντικοί ποιητές εκτιμούν την ακεραιότητα, την ειλικρίνεια και την αφοσίωση σε κάποιο ιδεώδες, για το οποίο αξίζει κανείς να θυσιάσει τα πάντα, ακόμα και τον ίδιο του τον εαυτό. Τέχνη και ζωή, άλλωστε, είναι για τον ρομαντικό άνθρωπο έννοιες αδιαχώριστες. Έτσι, στο πλαίσιο του ρομαντικού κινήματος, ο αυθορμητισμός, η ειλικρινής έκφραση και η αυθεντικότητα της ατομικής εσωτερικής αλήθειας αποτελούν τ' αποκλειστικά κριτήρια για την εκτίμηση κάθε έργου τέχνης, που με τον μοναδικό του χαρακτήρα οφείλει να εκφράζει το προσωπικό βίωμα του δημιουργού του.
Ολοκληρώνοντας τη συνοπτική αυτή παρουσίαση για τον ρομαντισμό, παραθέτουμε τις σκέψεις του Berlin για την ουσία του κινήματος: «Όλες αυτές οι προσπάθειες κατάκτησης του εξωτικού, του παράξενου, του ξένου, του ασυνήθιστου, όλες αυτές οι προσπάθειες απόδρασης από το εμπειρικό πλαίσιο της καθημερινής ζωής, όλες αυτές οι προσπάθειες συγγραφής φανταστικών ιστοριών που πραγματεύονται μεταμορφώσεις και μετασχηματισμούς, που είναι αλληγορικές ή συμβολικές ή περιέχουν κάθε λογής συγκαλυμμένες και απόκρυφες αναφορές, είναι προσπάθειες επανόδου, είναι προσπάθειες νόστου ή επιστροφής του συγγραφέα σε ό,τι τον κατατρύχει.».
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στο συνοδευτικό κολάζ βλέπετε ζωγραφικά έργα του Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ και ελληνικές εκδόσεις του μυθιστορήματος του Γκαίτε Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου.
Βιβλιογραφία:
Βελουδής Γ., Γραμματολογία, Αθήνα, Δοδώνη, 1997,
Βλαβιανού Α., Ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου έως τον 20ό αιώνα, Β' έκδοση, Πάτρα, ΕΑΠ, 2008,
Benoit-Dusausoy A. και Fontaine G., Ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, μτφρ. Α. Ζήρας, τ. Β', Αθήνα, Σοκόλη, 1999,
Berlin I., Οι ρίζες του ρομαντισμού, μτφρ. Γ . Παπαδημητρίου, Αθήνα, Scripta, 2002,
Γκότση Γ. και Προβατά Δ., Ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, Πάτρα, ΕΑΠ, 2000,
Furst L., Ρομαντισμός, μτφρ. Ι. Ράλλη & Κ. Χατζηδήμου, Αθήνα, Ερμής, 1974,
Gombrich E.H., Το χρονικό της τέχνης, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 1998.
