Ή αλλιώς: Η ιστορία της Νέας Ιωνίας
Την ιστορία της συνοικίας στην οποία γεννήθηκα, μεγάλωσα και εξακολουθούσα να κατοικώ μέχρι τον περασμένο Ιούλιο, δεν την ήξερα ποτέ με λεπτομέρειες. Σε γενικές γραμμές, ήξερα (και έτσι είναι δηλαδή) ότι κατοικήθηκε από πρόσφυγες που ήρθαν το 1922-1923 από τη Μικρά Ασία και γι' αυτό άλλωστε ονομάστηκε Νέα Ιωνία. Για τον ίδιο λόγο, ονομάστηκε Νέα Ιωνία και η γνωστή συνοικία του Βόλου, αλλά και της Θεσσαλονίκης. Τα προσφυγικά σπίτια της, που τώρα πια είναι ελάχιστα –καθώς σχεδόν όλα έχουν γίνει πολυκατοικίες– θυμίζουν πολύ τη Νίκαια, η οποία κατοικήθηκε και αυτή από πρόσφυγες.
Ως γενέθλια ημερομηνία της Νέας Ιωνίας έχει καθιερωθεί η 27η Ιουνίου του 1923. Αυτή τη ζεστή καλοκαιρινή μέρα, αμέσως μετά το σχόλασμα της εκκλησίας −που τότε ήταν παράγκα− την ημέρα των Αγίων Αναργύρων, εκατοντάδες ξεριζωμένοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία έσπευσαν να προϋπαντήσουν στην είσοδο του συνοικισμού τον Πλαστήρα, που ήρθε μαζί με τον πρωθυπουργό Γονατά, τους υπουργούς Δοξιάδη και Σιδέρη και τον παλιό πρεσβευτή των ΗΠΑ στην Πόλη, τον Henry Morgenthau. Σκοπός αυτής της επίσκεψης ήταν η θεμελίωση μίας προσφυγικής συνοικίας, που προοριζόταν να στεγάσει χιλιάδες ξεριζωμένους που είχαν έρθει με το πρώτο κύμα των προσφύγων και μέχρι τότε είχαν εγκατασταθεί εδώ και εκεί, σε σταθμούς, σε θέατρα, σε κοινόχρηστους χώρους, σε επιταγμένα κτίρια κ.λπ. Ο συνοικισμός λεγόταν τότε Ποδαράδες και για την επινόησή του υπάρχουν οι εξής τέσσερις εκδοχές:
1) Η συγκοινωνία τα πρώτα εκείνα χρόνια σταματούσε στο τέρμα Πατησίων, που είναι ακριβώς στο σταθμό του τρένου των Άνω Πατησίων. Από εκεί, λοιπόν, όσοι σχόλαγαν από τη δουλειά τους και ήθελαν να πάνε στη Νέα Ιωνία, στο σπίτι τους δηλαδή, έπρεπε να πάνε με τα πόδια. Το ίδιο, αλλά με την αντίθετη φορά, έπρεπε να κάνουν την άλλη μέρα το πρωί όταν θέλανε να πάνε στη δουλειά τους. Να περπατήσουν δηλαδή μέχρι το τέρμα Πατησίων, για να πάρουν το λεωφορείο. Δεν υπήρχε τότε το τρένο. Μιλάμε επομένως για ποδαρόδρομο χιλιομέτρων. Άρα −κατ' αυτή την εκδοχή− από τον ποδαρόδρομο επικράτησε και η ονομασία Ποδαράδες για την περιοχή.
2) Οι κάτοικοι που ζούσαν κατά την αρχαιότητα στην περιοχή έπλεναν τα πόδια τους στο ρέμα του Ποδονίφτη, του οποίου κάποια τμήματα είναι ακόμα και σήμερα ορατά στη Νέα Χαλκηδόνα και στη Νέα Φιλαδέλφεια (περιοχές που λόγω του ρέματος ονομάζονταν Ποδονίφτης), ενώ το κομμάτι του ρέματος που διέσχιζε τότε τη Νέα Ιωνία σήμερα έχει μπαζωθεί. Άρα −κατ' αυτήν τη δεύτερη εκδοχή− από τον Ποδονίφτη ονομάστηκαν οι κάτοικοι αλλά και η περιοχή Ποδαράδες.
3) Στα σύνορα του Δήμου με τη Φιλοθέη (εκεί στο τρίγωνο που κάνει ο Περισσός με την Καλογρέζα και τη Φιλοθέη), υπάρχουν τα ερείπια ενός αρχαίου υδραγωγείου που χτίστηκε επί Αδριανού, το Αδριάνειο όπως λέγεται υδραγωγείο. Αυτές λοιπόν τις κολόνες-ερείπια, ο κόσμος τις ονόμαζε Ποδάρες και από εκεί προέρχεται η ονομασία της περιοχής Ποδαράδες.
4) Ποδαράδες ήταν το όνομα μιας σημαντικής βυζαντινής οικογένειας, η οποία κατείχε τα κτήματα της περιοχής και η περιοχή αυτή ήταν τεράστια. Έτσι, όποιος πήγαινε εκεί έλεγε «πάω στην περιοχή των Ποδαράδων» και με την πάροδο του χρόνου έγινε «πάω στους Ποδαράδες». Η τέταρτη αυτή εκδοχή νομίζω ότι είναι η επικρατέστερη, επειδή αυτή η οικογένεια των Ποδαράδων ονομάζονταν και οικογένεια Πλατυπόδων και το παλιό όνομα του δρόμου στον οποίο βρίσκεται το πατρικό μου σπίτι, ήταν οδός Πλατυπόδων. Μου φαίνεται, λοιπόν, επικρατέστερη αυτή η εκδοχή, επειδή το όνομα της οικογένειας αυτής συνηγορεί εις διπλούν.
Τώρα, όσον αφορά τον δρόμο του πατρικού μου, από Πλατυπόδων μετονομάστηκε αργότερα σε Ναζλή (από το όνομα ενός χωριού στη Μικρά Ασία) και αργότερα σε οδό Τάκη Σινόπουλου, προς τιμήν του ποιητή (και οικογενειακού μας γιατρού) Τάκη Σινόπουλου. Θα διηγηθώ και μία ιστορία για τον αυτόν τον δρόμο παρακάτω.
Τι έκαναν, όμως, οι χιλιάδες Μικρασιάτες πρόσφυγες που ήρθαν σε μια ακατοίκητη και στενόχωρη γη; Πρώτα απ' όλα, θα ήθελαν τουλάχιστον να δώσουν το δικό τους στίγμα με ένα καινούργιο όνομα που να τους θυμίζει την πατρίδα τους. Έτσι, μετά τον αγιασμό, ο παπάς πρότεινε το Νέα Σπάρτη, αλλά τελικά συμφωνήθηκε να ονομαστεί ο τόπος Νέα Πισιδία, όπως είχε αντιπροτείνει ο Πλαστήρας. Αυτό λαξεύτηκε σε έναν ακρογωνιαίο λίθο, που τοποθετήθηκε σε τάφρο, αλλά γρήγορα, από στόμα σε στόμα, επικράτησε το Νέα Ιωνία, από την περιοχή της Μικράς Ασίας Ιωνία, γιατί, βλέπεις, οι πρόσφυγες δεν είχαν έρθει μόνο από τη Σπάρτη της Πισιδίας. Είχαν έρθει και από την Ινέπολη και τη Σινώπη, την Πάφρα και την Τραπεζούντα, την Αμάσεια και την Κασταμονή, τη Νεάπολη και την Προύσα, τη Φιλαδέλφεια και τη Χαλκηδόνα, τη Σύλλη και τη Σινασό και βέβαια πάρα πολλοί από τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Από τη Λάμψακο, δηλαδή, μέχρι και τη Μάκρη, τη Μύρα και τα Άδανα.
Δεν είναι δύσκολο να απαντήσει κανείς στο τι ήταν αυτή η Νέα Ιωνία του 1923 ή, έστω, οι Ποδαράδες του 1923. Ήταν μια απέραντη παραγκούπολη, με τον πληθυσμό να ανέρχεται τότε στις 12.000 ψυχές, οι οποίες διαβίωναν κάτω από άθλιες συνθήκες. Δεν υπήρχαν δρόμοι, το καθαρό νερό ήταν ελάχιστο, το ηλεκτρικό φως ανύπαρκτο, λάσπες παντού, οι συγκοινωνίες υποτυπώδεις, αρρώστιες σε έξαρση και, πάνω από όλα, το ηθικό ήταν τσακισμένο, αφού οι περισσότεροι είχαν φτάσει ρακένδυτοι, στερημένοι προστατών και στενών συγγενών (έφταναν το 40% τα ορφανά πατρός παιδιά) και αφού οι μισοί άνδρες είχαν σκοτωθεί στον πόλεμο ή είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι και είχαν εξοντωθεί (ανάμεσά τους και ο ένας παππούς μου) στα Αμελέ Ταμπουρού (στα Τάγματα Εργασίας δηλαδή). Επρόκειτο για μια κοινωνία εξαθλιωμένων προσφύγων, οι οποίοι έστρεφαν ακόμα το βλέμμα στην Ανατολή, πιστεύοντας ότι κάποια μέρα θα επέστρεφαν και πάλι στην πατρίδα τους. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο η Νέα Ιωνία ήταν μία περιοχή μουδιασμένη τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης των προσφύγων, που όταν όμως αντιλήφθηκαν ότι δεν υπήρχε γυρισμός, η ανάπτυξη ήρθε ταχύτατα.
Οι Κωνσταντινουπολίτες, οι Σμυρνιοί και οι Σπαρταλήδες εγκαταστάθηκαν στο κέντρο και όλοι οι άλλοι οργανώθηκαν στις υπόλοιπες 12 συνοικίες-γειτονιές. Έτσι, εκτός από το κέντρο, έχουμε την Ινέπολη, την Σαφράμπολη, τη Νεάπολη, την Ελευθερούπολη, το κομμάτι του Λαζάρου, την Καλογρέζα, την Αλσούπολη, τα Ανθρακωρυχεία, την Ειρήνη, την Ομορφοκλησσιά, τον Περισσό και του Παλαιολόγου. Λογικά, λόγω της σχέσης μου με τη Σμύρνη (αφού οι γονείς μου ήρθαν και οι δύο από εκεί) θα έπρεπε να έχω βρεθεί στο κέντρο, αλλά βρέθηκα σε μία μονοκατοικία στον Περισσό, γιατί η γιαγιά μου την αγόρασε προσθέτοντας στην κρατική αποζημίωση ένα χρηματικό ποσό, επειδή δεν της άρεσε η τοποθεσία του σπιτιού που της έδωσαν στο κέντρο (Η γιαγιά μου άφησε μία τεράστια περιουσία εκεί, στη Σμύρνη. Αχ, γιαγιά... τώρα θα είχα 64 κιθάρες αντί για 7 και 37 Synthesizers αντί για 3).
Ο δήμος συνορεύει δυτικά με τη Νέα Φιλαδέλφεια, ανατολικά με τη Φιλοθέη και το Γαλάτσι, βόρεια με το Νέο Ηράκλειο και νότια με το δήμο Αθηναίων. Μέσα λοιπόν σε 2-3 χρόνια υπήρχε −έστω ως παράγκα στην αρχή– μία εκκλησία σε κάθε συνοικία-γειτονιά, στο όνομα συνήθως του πολιούχου του εκάστοτε τόπου καταγωγής των προσφύγων. Άγιοι Ανάργυροι στο κέντρο, Άγιος Σπυρίδωνας στου Λαζάρου, Άγιος Ευστάθιος και Ευαγγελίστρια στη Νεάπολη, Άγιος Στέφανος στη Σαφράμπολη, Άγιος Γεώργιος και Παναγία Ελεούσα στην Ελευθερούπολη, Κοίμηση της Θεοτόκου στα Πευκάκια, Ζωοδόχος Πηγή στην Καλογρέζα, Μεταμόρφωση του Σωτήρος στην Αλσούπολη, Προφήτης Ηλίας και Αγία Αναστασία η Φαρμακολύτρια στον Περισσό. Η Αγία Αναστασία η Φαρμακολύτρια τιμάται ιδιαιτέρως από τους Μικρασιάτες και το όνομα Αναστασία ήταν από τα πιο δημοφιλή των Μικρασιατών και, μάλιστα, υπήρχαν διάφορα υποκοριστικά, όπως: Ανάστα, Αναστασού, Σίτσα κ.λπ. Η εικόνα της Φαρμακολύτριας, την οποία έφεραν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες από τον ομώνυμο Ναό του Χοροσκιοΐ, φυλάσσεται στον Ναό της Αγίας στον Περισσό. Λόγω δε του σκούρου χρώματος του προσώπου της αγίας στην εικόνα, οι Τούρκοι την αποκαλούσαν «καρά κιζ», δηλαδή μαύρο κορίτσι ή μελαχρινούλα.
Οι κάτοικοι, πολύ ικανοί στο εμπόριο και στις επιχειρήσεις, ανέδειξαν γρήγορα τη Νέα Ιωνία σε μεγάλο βιομηχανικό κέντρο, με κύριους κλάδους δραστηριοποίησης την κλωστοϋφαντουργία και την ταπητουργία. Γρήγορα η Νέα Ιωνία έγινε πόλος έλξης χιλιάδων εργατών από την επαρχία και το 1934, μαζί με άλλους συνοικισμούς της Αθήνας και του Πειραιά, η Νέα Ιωνία έγινε δήμος.
Μετά τον πόλεμο, παρά τις μεγάλες απώλειες και τους χιλιάδες των εξόριστων, η πόλη ρίχτηκε και πάλι στη δημιουργία. Θα έλεγε κανείς ότι το εμπόριο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα μετά το 1956, αφότου δηλαδή έφτασε στην περιοχή ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος, με αποτέλεσμα σήμερα η Νέα Ιωνία να θεωρείται μια από τις μεγαλύτερες αγορές του λεκανοπεδίου και μάλιστα με τρεις σταθμούς για το τρένο: Περισσό, Πευκάκια και Νέα Ιωνία.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 λειτούργησε ξανά το Δημοτικό Θέατρο Νέας Ιωνίας και, σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του 2001, ο δήμος αριθμεί 66.017 κατοίκους. Στην πραγματικότητα, όμως, όλοι οι κάτοικοί της αγγίζουν τις 100.000, ύστερα μάλιστα από τη μαζική εγκατάσταση των οικονομικών μεταναστών, που καθιστούν τη Νέα Ιωνία έναν πολυ-πολιτισμικό δήμο.
Πάμε τώρα να δούμε και τα καλλιτεχνικά μας. Στη διάρκεια των 100 χρόνων από την ίδρυσή της, η Νέα Ιωνία έχει να παρουσιάσει μεγάλες μορφές στα Γράμματα και στις Τέχνες, με συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφους, σκηνοθέτες, ηθοποιούς, μουσικούς, τραγουδιστές κ.λπ. Θα βρούμε λοιπόν τους συγγραφείς Βασίλη Βογιατζόγλου, Νίτσα Παραρά και τον Βασίλη Μπατζόγλου που τον είχα καθηγητή στο γυμνάσιο. Τους ζωγράφους Βασίλη Βασιλειάδη και Χρήστο Καμπούρογλου, τον γλωσσολόγο Μένο Φιλήντα, τον λαογράφο Νίκο Μηλιώρη και τους μουσικούς Άκη Σμυρναίο, Μιχάλη Σουγιουλτζόγλου (Σουγιούλ) και τον γιο του, τον Θάνο Σουγιούλ (με το άδοξο τέλος τον Οκτώβριο του 1965 σε εκείνο το φοβερό αυτοκινητιστικό δυστύχημα στη Νέα Φιλαδέλφεια)... τους ποιητές Άγγελο Σημηριώτη, Δημήτρη Δούκαρη, Τάκη Σινόπουλο (που όπως έγραψα ήταν ο οικογενειακός μας γιατρός) και τον παιδικό μου φίλο Βασίλη Στεριάδη. Τους φίλους μου σκηνοθέτες, Πολύκαρπο και Ιωσήφ Πολυκάρπου, τον Γιώργο Μιχαηλίδη, τους ηθοποιούς Νίκο Ξανθόπουλο, Ντίνα Τριάντη, Αντώνη Αντωνίου, Αντώνη Παπαδόπουλο, Βαγγέλη Πλοιό, Ρία Δελούτση, Γιάννη Παπαδόπουλο (τον γνωστό μας δηλαδή Ζαννίνο), την κόρη του (και παιδική μου φίλη) Σόφη Ζαννίνου, τον Δημήτρη Ιωακειμίδη και τον γείτονά μου (στον Περισσό) Δημήτρη Κουρούμπαλη. (Να σημειώσω εδώ, ότι στο Δημοτικό Θέατρο της Νέας Ιωνίας έπαιζε και το ξαδελφάκι μου, ο Γιώργος Φραγκόπουλος.) Θα βρούμε επίσης τους τραγουδιστές Στέλιο Καζαντζίδη (τι ιστορία αυτός ο άνθρωπος!), Γιώτα Λύδια, Μαρία Φαραντούρη, Μπάμπη Αντωνίου, Αλίκη Καγιαλόγλου και τους φίλους μου Γιώργο Ρόδιο, Νίκο και Γιάννη Τζανιδάκη (Λέφερη).
Στο κέντρο έμενε ο θείος μου και δάσκαλός μου στην κιθάρα, ο μουσικοσυνθέτης Παναγιώτης Μπιλικάς, στου οποίου το σπίτι, όπου βρισκόμουν πολύ συχνά, έβλεπα να πηγαινοέρχονται ένα σωρό καλλιτέχνες, των οποίων τα ονόματα δεν τα θυμάμαι γιατί ήμουν πολύ μικρός. Ήταν όμως ένας τύπος που ερχόταν πιο συχνά από τους άλλους και μου είχε κάνει εντύπωση επειδή κρατούσε πάντα μία μαύρη τσάντα μέσα στην οποία έβαζε διάφορα χαρτιά που του έδινε ο θείος μου. Αργότερα, έμαθα ότι αυτός ήταν ο Βασιλειάδης ο τσάντας, όπως τον έλεγαν, και ότι τα χαρτιά αυτά ήταν μελοποιημένα –ή όχι– τραγούδια, που τα έγραφε ο θείος μου και τα πούλαγε στον Τσάντα. Να σημειώσω εδώ ότι φίλος του πατέρα μου υπήρξε ο γνωστός νέο-ρεμπέτης Γεράσιμος Κλουβάτος, που ήταν γείτονάς μας. Αργότερα, ο γιος του, υπήρξε φίλος δικός μου.
Να διηγηθώ τώρα και την ιστορία που ανέφερα παραπάνω. Ο δρόμος του πατρικού μου ήταν –και είναι– τα σύνορα του Δήμου της Νέας Ιωνίας και του Δήμου της Αθήνας. Μπορεί λοιπόν εμείς να ανήκαμε στον Δήμο της Νέας Ιωνίας, αλλά τα απέναντι σπίτια, ανήκαν –και ανήκουν– στον Δήμο της Αθήνας. Στην απέναντι λοιπόν πλευρά του δρόμου (που λέγεται Ριζούπολη), έμενε ο τραγουδοποιός και φίλος μου Περικλής Χαρβάς, ο ποδοσφαιριστής του Απόλλωνα Σμύρνης (Αθηνών τότε) Γιάννης Χολέβας (στην ταβέρνα του οποίου πηγαίναμε πολύ συχνά) και ο ηθοποιός Βασίλης Αυλωνίτης. Αργότερα, εμφανίστηκε να μένει εκεί και η ηθοποιός Ζέτα Αποστόλου, αλλά πριν γίνει ηθοποιός και πριν γεννηθώ εγώ, έμενε εκεί ο Γιώργος Φούντας, ο οποίος (άκουγα αργότερα τον πατέρα μου να λέει την ιστορία) περνούσε από τον δρόμο πουλώντας γιαούρτι και γάλα. Εγώ, άκουγα αργότερα την ιστορία και επειδή τον έβλεπα –ως ηθοποιό πλέον– σε φωτογραφίες, είχα ως πιτσιρίκος γοητευθεί από το γεγονός ότι ένας ηθοποιός περνούσε έξω από το σπίτι μας και ότι ο πατέρας μου αγόραζε γάλα ή γιαούρτι απ' αυτόν. Το έφερε όμως έτσι η ζωή, να γνωριστώ μαζί του το 1994, στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης όπου συμμετείχα με την ταινία Αντίο Βερολίνο. Εκεί, στο φουαγιέ του κινηματογράφου δεν του είπα την ιστορία που έλεγε ο πατέρας μου. Του είπα απλώς ότι το σπίτι μου είναι απέναντι από το σπίτι του Βασίλη Αυλωνίτη, με αποτέλεσμα να συγκινηθεί και να βάλει τα κλάματα.
Αλλά δεν είναι μόνο αυτοί. Κι άλλοι γνωστοί σας βρίσκονται εδώ ή ξεκίνησαν από εδώ. Έτσι, θα βρούμε τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου στο κομμάτι του Λαζάρου (στις εργατικές κατοικίες που βρίσκονται στο τέρμα των λεωφορείων της Νέας Ιωνίας), τον Χρήστο Χήρα και τον Σίμο Κουσκούνη στην Καλογρέζα (το στούντιο του Σίμου βρίσκεται στην οδό Βοσπόρου) και τον Μίλτο Πασχαλίδη στην Αλσούπολη.
Στη δική μου γειτονιά, στον Περισσό, εκτός από εμένα, θα βρούμε τους φίλους μου, Γιάννη –Μπαχ− Σπυρόπουλο, Φίλιππο Σπυρόπουλο, Θεολόγο Στρατηγό, Διονύση Τσακνή και τον Αλκίνοο Ιωαννίδη. (Ο Αλκίνοος όταν μετακόμισε με την οικογένειά του από τη Λευκωσία στην Αθήνα, ήρθε και έμεινε στον Περισσό, στα σπίτια της Βασιλίσσης όπως λέγονται, πίσω από το νοσοκομείο της Αγ. Όλγας, απέναντι από το γήπεδο του Ικάρου.) Έχουμε, όμως, να παρουσιάσουμε και τέσσερις μπάντες. Στο κομμάτι του Λάζαρου έχουμε τη μπάντα του Βασίλη Παπακωνσταντίνου τους Crosswords, όπως τους ονόμαζε, και στον Περισσό εκτός από τους Θαρσείν Χρει που ήταν η δική μου μπάντα, θα βρούμε τους Hammers του Γιάννη Λέφερη και τους Καταλύτες του Διονύση Τσακνή. Σημειωτέον ότι αυτές οι μπάντες έπαιζαν μαζί, αρκετά συχνά, στις συναυλίες που γινόντουσαν στα σινεμά της περιοχής Ριάλτο, Αφροδίτη και Ιωνία. Σώζεται μάλιστα και μία αφίσα από μία τέτοια συναυλία που είχαμε κάνει στο Ιωνία μαζί με τον Διονύση και τους Καταλύτες του. Καλλιτεχνούπολη η Νέα Ιωνία!
Εκλεγμένοι δήμαρχοι υπήρξαν ο Γιώργος Φελέκης, ο Κυριάκος Κιοφτερτζής (που τον ψήφιζε η γιαγιά μου), ο Πέτρος Μπουρδούκος, ο Γιώργος Περτσεμλίδης (που ήθελε να με κάνει συνεργάτη του), ο Γιάννης Χαραλάμπους (που τον είχα γραμματέα στην Τ.Ο. του ΠΑΣΟΚ, της Νέας Ιωνίας,), ο νυν Παναγιώτης Μανούρης, η πρώην Δέσποινα Θωμαΐδου, ο πολυαγαπημένος Γιάννης Δομνάκης (με τον οποίο είχα πάρα πολύ καλή σχέση), ο παιδικός μου φίλος Ηρακλής Γκότσης και άλλοι...
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε φωτογραφία της Antonia Kassina
