Η περίοδος του Μεσοπολέμου, για την παγκόσμια ιστορία, ορίζεται ως το διάστημα μεταξύ των δύο παγκόσμιων πολέμων κατά το οποίο ο κόσμος συγκλονίζεται από μεγάλες αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της ζωής, όπως στο οικονομικό, στο ιδεολογικό και στο κοινωνικό.
Μετά το τέλος του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, λόγω της μαζικής παραγωγής αγαθών από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, δημιουργείται μια ψευδαίσθηση ευμάρειας που καταρρέει, όμως, το 1929 με την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης. Η αύξηση της ανεργίας και των δυσάρεστων συνεπειών της στη ζωή των ατόμων, οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί των κρατών, η αλλαγή στη διαμόρφωση των κοινωνικών τάξεων, η δημιουργία και η ανάπτυξη των εργατικών κινημάτων, η στήριξη των πολιτών σε καθεστώτα ολοκληρωτικά κι εθνικιστικά, καθώς και η ανάδυση δικτατορικών κυβερνήσεων αποτελούν βασικές αιτίες για μία ακόμη παγκόσμια πολεμική σύρραξη.
Ενώ για την Ευρώπη ο Μεσοπόλεμος αρχίζει από το 1919-1920 και φτάνει έως την 1η Σεπτεμβρίου του 1939, για την Ελλάδα η περίοδος αυτή κρατάει από το 1922 έως το 1940. Είναι μια περίοδος με εξαιρετικά πολυσύνθετο και αντιφατικό κοινωνικοπολιτικό χαρακτήρα, γιατί σφραγίζεται από τον όλεθρο της εθνικής Καταστροφής στη Μικρά Ασία (1922) και τον θλιβερό απολογισμό της, από την καταστρεπτική διεθνή οικονομική κρίση (1929), από τη διαρκή πολιτική αστάθεια των αλλεπάλληλων πραξικοπημάτων και των οξύτατων κοινωνικών αναταραχών, από τις κοσμοθεωρητικές αντιπαραθέσεις, όπως ο μαρξισμός-ιδεαλισμός και, γενικά, από την εκτεταμένη πολιτική ανωμαλία, η οποία καταλήγει στη δικτατορία τού Ιωάννη Μεταξά (1936).
Η ελληνική κοινωνία, μετά την αποτυχημένη Μικρασιατική Καταστροφή και στο πλαίσιο της πολιτικής και κοινωνικής κρίσης, βρισκόταν σε συνεχή μεταβολή. Υπήρχε μια αδιάκοπη ροή ιδεών, ενώ η πόλη έγινε ο κόμβος επικοινωνίας πληθυσμιακών στρωμάτων, που προέρχονταν από διαφορετικά κοινωνικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα. Η πορεία αυτή χαρακτηρίζεται από δύο τάσεις, που εναλλάσσονται η μία με την άλλη. Άλλοτε οι λόγιοι στρέφουν την προσοχή τους προς τα έξω, προς τη μίμηση δυτικών προτύπων προς τη Δύση για τον εκσυγχρονισμό και εξευρωπαϊσμό της Ελλάδας και άλλοτε προς τα μέσα, προς τον εντοπισμό και ανάδειξη ενός αυθεντικού εθνικού στοιχείου, προς τις ελληνικές παραδόσεις, για τη διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητάς της.
Και, παρόλο που φαίνεται ότι οι τάσεις αυτές μοιάζουν να είναι αντίθετες και εντελώς ασυμβίβαστες μεταξύ τους, η γενιά του τριάντα κατορθώνει να τις συμβιβάσει και να εφαρμόσει μία σύνθεσή τους, γόνιμη για το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας. Έτσι, η μεγαλύτερη αλλαγή, που φέρνει στην ελληνική λογοτεχνία η γενιά του τριάντα είναι η δημιουργία και η επιβολή του δόγματος της ελληνικότητας, δηλαδή του ελληνοκεντρισμού. Η πολυσυζητημένη «Γενιά του τριάντα» αρχίζει να αποκτά υπόσταση και η εμφάνισή της αποτελεί έναν σταθμό της πνευματικής πορείας που ακολουθεί η Ελλάδα από την εποχή της αναγνώρισής της ως ανεξάρτητου κράτους.
Ο Μεσοπόλεμος υπήρξε μια περίοδος αναζητήσεων και προβληματισμών, κατά την οποία οι εσωτερικές ζυμώσεις, οι ανακατατάξεις και η διακίνηση νέων ιδεών ευνόησαν τη διαμόρφωση ενός πολύπλευρου διαλόγου. Η γενιά του '30 έκανε την είσοδό της στο προσκήνιο της ελληνικής πολιτισμικής δραστηριότητας ως πρωτοποριακό κίνημα, καλλιεργώντας και τον προβληματισμό για την έννοια της ελληνικής ταυτότητας. Έτσι, ένα καινούριο ανανεωτικό πνεύμα εμφανίστηκε με τη δράση και την παραγωγή της. Πρόκειται για μια ομάδα ανθρώπων του πνεύματος, που είχαν τη διάθεση να έρθουν σε ρήξη με το παρελθόν ή τουλάχιστον να διαφοροποιηθούν από αυτό.
Ό,τι απέμεινε στην ελληνική λογοτεχνία από τον Μεσοπόλεμο είναι αυτή η γενιά των φιλελευθέρων, συντηρητικών, κατά κύριο λόγο, ποιητών, πεζογράφων και κριτικών, που έχουν μείνει στην ιστορία με αυτό το όνομα που τους δόθηκε μεταγενέστερα. Ωστόσο, ανάμεσά τους βρίσκονταν τρεις λογοτέχνες, οι οποίοι είτε πέρασαν από την Αριστερά (Ο. Ελύτης) είτε εμπνεύστηκαν από την Αριστερά στη συνέχεια απομακρύνθηκαν αλλά επανάκαμψαν (Α. Εμπειρίκος), είτε ήταν σε όλη τη ζωή τους αριστεροί (Κ. Πολίτης). Ο βασικός πυρήνας της γενιάς του τριάντα υπάρχει σε μια φωτογραφία που τραβήχτηκε στο σπίτι του Γιώργου Θεοτοκά το 1963 και σε αυτήν εμφανίζονται οι: Α. Τερζάκης, Κ. Θ. Δημαράς, Γ. Κατσίμπαλης, Κ. Πολίτης, Α. Εμπειρίκος, Θ. Πετσάλης-Διομήδης, Η. Βενέζης, Ο. Ελύτης, Γ. Σεφέρης, Α. Καραντώνης, Σ. Ξεφλούδας, Γ. Θεοτοκάς.
Ωστόσο, μέσα σε αυτό το κλίμα της απαισιοδοξίας και της απόγνωσης, στα κείμενα των συγγραφέων, που εμφανίζονται μετά το 1929, διαπιστώνεται, με αφετηρία το εξαιρετικό δοκίμιο Ελεύθερο πνεύμα του Γ. Θεοτοκά, κάποιος πανηγυρικός τόνος. Με περισσότερη αυτοπεποίθηση και αποφασιστικότητα νέοι διανοούμενοι, όπως οι Γ. Θεοτοκάς, Η. Βενέζης, Α. Καραντώνης και άλλοι, εκδηλώνουν σημάδια πίστης κι εμπιστοσύνης στις δυνάμεις των νέων ανθρώπων, αισιοδοξίας και σιγουριάς για τις δυνατότητες και την αποτελεσματικότητα της πνευματικής δράσης. Στο Ελεύθερο πνεύμα, ο Θεοτοκάς (υπέγραφε ως Ορέστης Διγενής) μιλάει για το πνεύμα της ήττας και της παρακμής, χαρακτηρίζοντας τον Καβάφη ως «το κορύφωμα της τάσης της ελληνικής ποίησης προς τον θάνατο». Βεβαίως, το ίδιο πράγμα εξέφραζε, ως ένα βαθμό, με την απαισιοδοξία του ο Καρυωτάκης, κάτι που σφράγισε με την αυτοκτονία του, το 1928.
Ο Θεοτοκάς ισχυρίζεται πως εκείνη την εποχή, αλλά και νωρίτερα, η Ελλάδα δεν είχε να επιδείξει τίποτα σημαντικό στον τομέα της λογοτεχνίας, μολονότι τότε ήταν γνωστοί και αγαπητοί σε έναν στενό κύκλο ανθρώπων ο Καζαντζάκης και ο Καβάφης, οι οποίοι λίγα χρόνια μετά από αυτή τη διαπίστωση απέκτησαν φίλους και θαυμαστές στο εξωτερικό. Ο πρώτος, μάλιστα, ήταν υποψήφιος και για το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας.
Ωστόσο, ο Γ. Π. Σαββίδης θεωρεί πως η γενιά του '30 και όσοι εμφανίστηκαν στην ποίηση μετά τον Καρυωτάκη είχαν επηρεαστεί από αυτόν. Σε αυτούς περιλαμβάνει και τον Γ. Ρίτσο και τον Ν. Βρεττάκο, κάτι που διαφαίνεται στα πρώτα έργα τους. Ο ίδιος εκτιμά πως, ανάμεσα στις νέες λυρικές ελληνικές φωνές, δραστικότερες αποδείχτηκαν κατά τα επόμενα σαράντα χρόνια μόνο τέσσερις: ο Σεφέρης, ο Εμπειρίκος, ο Ρίτσος και ο Ελύτης.
Σε αυτή την παράδοση τοποθετείται κι ένας από τους πιο τολμηρούς, ιδιότυπους, προσωπικούς και μοναδικούς μυθιστοριογράφους της δεκαετίας του '30, ο Γιάννη Σκαρίμπας. Προκλητικός συγγραφέας, δημιουργεί καθαρά παράλογα σενάρια και διαλόγους, που αποτελούν μια πολύ πνευματώδη αμφισβήτηση του παραδοσιακού ελληνικού μυθιστορήματος. Δείχνει ορισμένες αλήθειες, που είναι ακόμα καινούργιες για την Ελλάδα της δεκαετίας του 1930. Η καλύτερη ιστορία, που επινοεί ο συγγραφέας, είναι το προϊόν των πόθων του. Το πιο αληθινό πρόσωπο είναι στην πραγματικότητα μια μαριονέτα, που βρίσκεται ολοκληρωτικά στην εξουσία του δημιουργού της.
Ο Μεσοπόλεμος υπήρξε μια ιδιαίτερη σημαντική περίοδος για τη νεοελληνική λογοτεχνία και σημάδεψε την κατοπινή της πορεία. Η ποίηση επηρεάζεται από το νέο λογοτεχνικό ρεύμα, που γεννήθηκε στην Ευρώπη (τέλη του 19ου-αρχές 20ού αι.), τον Συμβολισμό, ως αντίδραση προς την «ψυχρότητα»» μορφής και περιεχομένου, που εξέφραζε ο Παρνασσισμός. Ο Συμβολισμός χρησιμοποιεί σύμβολα, για να εκφράσει ιδέες, συναισθήματα και ψυχικές καταστάσεις. Κυριότερα γνωρίσματά του είναι η μουσικότητα, η υποβλητικότητα και η μελαγχολική διάθεση, που δημιουργούν ένα αίσθημα ασάφειας και ρευστότητας. Η αυστηρή μετρική χαλαρώνει, εισάγεται νέο λεξιλόγιο και επιλέγονται οι λέξεις που υποβάλλουν λεπτά και τρυφερά συναισθήματα. Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου γίνονται σύμβολα εσωτερικών, ψυχικών καταστάσεων και το εννοιολογικό περιεχόμενο του ποιήματος περιορίζεται στο ελάχιστο.
Στην Ελλάδα έχουμε δύο ομάδες συμβολιστών ποιητών: η πρώτη εμφανίζεται γύρω στο 1900-1910 και αποτελεί ουσιαστικά την πρώτη μεταπολεμική γενιά. Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι ποιητές Γ. Καμπύσης, Κ. Χατζόπουλος, Σπ. Πασαγιάννης, Μ. Μαλακάσης, Λ. Πορφύρας, Ι. Γρυπάρης κ.ά. Οι συμβολιστές της πρώτης ομάδας διατηρούν περισσότερους δεσμούς με την παράδοση, ενώ παράλληλα θέλησαν να εκφράσουν λεπτότερες συναισθηματικές αποχρώσεις, εισάγοντας ταυτόχρονα τον συμβολισμό, τον αισθητισμό και τα ρεύματα της Ευρώπης.
Η δεύτερη ομάδα κάνει την εμφάνισή της γύρω στο 1910-1920 και γράφει ποίηση χαμηλόφωνη και αδιέξοδη. Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι ποιητές: Απ. Μελαχρινός, Ρ. Φιλύρας, Ν. Λαπαθιώτης, Μ. Παπανικολάου, Αν. Δρίβας, Κ. Ουράνης, Κ. Καρυωτάκης, Μ. Πολυδούρη, Τ. Άγρας, Τ. Παπατσώνης κ.ά. Οι συμβολιστές της δεύτερης ομάδας, που διακρίνονται με το όνομα «νεοσυμβολιστές», εκφράζουν μέσα από την τέχνη τους γενική κόπωση και την αίσθηση του ανικανοποίητου. Από τους νεοσυμβολιστές ξεχωρίζει ο Κ. Καρυωτάκης, ο οποίος αρνούμενος να συμβιβαστεί με την υποκρισία γύρω του, σαρκάζει με την ποίησή του το πνεύμα της διάλυσης, που χαρακτηρίζει την εποχή του.
Μπορούμε να πούμε, συμπερασματικά, πως σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα οι διανοούμενοι βρίσκονταν σε δύο διαφορετικά στρατόπεδα, ιδεολογικά και πολιτικά. Το ένα ενδιαφερόταν με πάθος για τη μακροημέρευση της αστικής δημοκρατίας, πιστεύοντας πως πρόκειται για διαχρονική αξία, διαποτισμένη με τις αρχές του ουμανισμού, που μπορούσε να δώσει λύσεις στα προβλήματα των νέων ανθρώπων. Το άλλο αγωνιζόταν με πείσμα για τη διάδοση των μαρξιστικών ιδεών, θεωρώντας πως η νίκη της επανάστασης στη Ρωσία θα μεταδιδόταν σαν πυρκαγιά σε όλο τον κόσμο, αλλάζοντας τα πάντα.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε φωτογραφίες με τους Κοσμά Πολίτη, Ανδρέα Εμπειρίκο και Οδυσσέα Ελύτη.
Πηγές:
Βουρνάς, Τ., Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας, Πατάκης, Αθήνα, 1998,
Θεοτοκάς, Γ., Ελεύθερο πνεύμα, Εστία, επιμ. Κ.Θ. Δημαράς, Αθήνα, 1998,
Καγιαλής Τ., Η επιθυμία για το μοντέρνο: Δεσμεύσεις και αξιώσεις της λογοτεχνικής διανόησης στην Ελλάδα του 1930, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007,
Κοτζιά Ελ., Ιδέες και αισθητική: Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι 1930-1974, Πόλις, Αθήνα, 2006,
Σαββίδης, Γ.Π., Εισαγωγή στο Κ.Γ. Καρυωτάκη Ποιήματα και πεζά, Ερμής, Αθήνα, 1977.
