Οι περισσότεροι μελετητές αποκαλούν με τον όρο σύγχρονη λογοτεχνία όλη τη λογοτεχνική παραγωγή μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, δηλαδή τη δεκαετία του 1940. Η περίοδος αυτή εκτείνεται μέχρι σήμερα και αναγνωρίζεται από το ιστορικά μεταμοντέρνο περιεχόμενο, το οποίο σχετίζεται με την εποχή των υπολογιστών, της ρομποτικής, των κινητών τηλεφώνων και της παγκοσμιοποίησης. Μεγάλο μέρος της σύγχρονης λογοτεχνίας προέρχεται από δυτικούς συγγραφείς, αν και ο όρος δεν είναι αποκλειστικός για τις ευρωπαϊκές ή αμερικανικές λογοτεχνίες. Η παγκοσμιοποίηση κατέστησε δυνατή την εκτίμηση σύγχρονων έργων, που γράφτηκαν από πολλές λογοτεχνικές προσωπικότητες στη Μέση Ανατολή, στην Αφρική και στην Ασία.
Από το 1940 έως το 1990, κατά τη διάρκεια αυτού του μισού αιώνα, η ανθρωπότητα είδε πολλές αλλαγές. Το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η πτώση του κομμουνισμού στην Ευρώπη και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου αποτέλεσαν την αρχή μιας νέας κοινωνίας. Επιπλέον, προέκυψαν τεχνολογικές καινοτομίες, όπως τα κινητά τηλέφωνα και το διαδίκτυο, οι έγχρωμες τηλεοράσεις και οι ψηφιακοί δίσκοι (DVD). Ακόμα, έχουμε την εποχή μιας νέας μουσικής, όπως το hip hop, και της αποδοχής νέων πολιτισμών. Μέσα σε αυτό το κύμα, η λογοτεχνία εμπλουτίστηκε με νέα είδη, που πολλά από αυτά ήταν συνέπεια των τεχνολογικών αλλαγών και της νέας κοινωνικής πραγματικότητας.
Χαρακτηριστικό της σύγχρονης λογοτεχνίας είναι ότι πολλές ιστορίες της βασίζονται στην πραγματικότητα κι έχουν αξιόπιστη πλοκή. Κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων δεκαετιών, η σύγχρονη λογοτεχνία μοιράστηκε χώρους με τον Μοντερνισμό, διατηρώντας ορισμένα χαρακτηριστικά του, όπως για παράδειγμα το να εστιάζει στους χαρακτήρες και όχι στην πλοκή. Στη μετέπειτα ανάπτυξή της, μέχρι τη δεκαετία του 1990, το σύγχρονο στράφηκε προς την περιγραφή των σκληρών πραγματικοτήτων κι επικέντρωσε την προσοχή της στην έκθεση ψυχολογικών προβλημάτων, όπως του αποκλεισμού και της μοναξιάς.
Η περίοδος από τη δεκαετία του 1990 έως το έτος 2000 χαρακτηρίζεται από την παγκοσμιοποίηση, την αυξανόμενη ανησυχία για την υπερθέρμανση του πλανήτη και τον πόλεμο κατά της ισλαμικής τρομοκρατίας. Επιπλέον, είναι μια δεκαετία που χαρακτηρίζεται από πολέμους, φυσικές καταστροφές και αυξανόμενο πληθυσμό. Έχουμε την εμφάνιση της μεγαλύτερης οικονομικής κρίσης στην ύφεση του 2008 και πολλοί άνθρωποι χάνουν τη δουλειά τους. Έτσι, η σύγχρονη λογοτεχνία λαμβάνει όλες αυτές τις επιρροές και τροφοδοτεί το νέο πλαίσιο.
Τα έργα της σύγχρονης λογοτεχνίας αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικές και πολιτικές απόψεις των δημιουργών τους. Αυτά παρουσιάζονται μέσω των χαρακτήρων, των συνδέσεων με τα γεγονότα και των κοινωνικοοικονομικών μηνυμάτων τους. Η σύγχρονη βιβλιογραφία χρησιμοποιεί πρωτοποριακούς αφηγηματικούς τρόπους, όπως την τροποποίηση του χρόνου και την παρουσίαση του εσωτερικού κόσμου των χαρακτήρων. Η ανάπτυξη του μαγικού ρεαλισμού ως αφηγηματική τεχνική αντιπροσωπεύει μια σημαντική ανακάλυψη στη σύγχρονη λογοτεχνία του εικοστού αιώνα. Αυτή η επαναστατική τεχνική χαρακτηρίζεται από βαθύ κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα.
Τα περισσότερα από τα θέματα της σύγχρονης λογοτεχνίας σχετίζονται με τα προβλήματα, που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα, όπως την παγκοσμιοποίηση, τη φυλή, το φύλο, την ανισότητα, το κλίμα, το περιβάλλον, τους πολέμους και την τρομοκρατία. Σε αυτή την εκτενή λίστα υπάρχουν κι άλλα θέματα, όπως η πολιτική, η οικονομία, η ηθική, η μαζική κουλτούρα με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το διεθνές έγκλημα. Τα έργα της σύγχρονης λογοτεχνίας επηρεάζονται από την ευημερία της ζωής, που ακολούθησε τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, και το ύφος τους έχει τις ρίζες του στην καταστροφή που έφερε αυτός ο πόλεμος στον κόσμο.
Στη σύγχρονη λογοτεχνία η διάκριση μεταξύ μυθοπλασίας και αλήθειας μπορεί να είναι ασαφής. Οι συγγραφείς της μυθιστοριογραφίας βασίζουν ιστορίες σε γεγονότα της πραγματικής ζωής και μπορεί ακόμα και να περιλαμβάνουν αυθεντικό υλικό. Από την άλλη πλευρά, οι μη φανταστικοί συγγραφείς ζωντανεύουν ιστορικά πρόσωπα, ενσωματώνοντας φανταστικό διάλογο και σκηνές. Το κλασικό είδος μυθοπλασίας αποτελείται από ιστορίες, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, ποιήματα και ταινίες. Όλα είναι φανταστικά κι εφευρετικά, αλλά παρουσιάζονται ως ένας καθρέφτης, που αντικατοπτρίζει τη ζωή και την ανθρώπινη εμπειρία με συγκεκριμένο ή αφηρημένο τρόπο.
Η μυθοπλασία στη σύγχρονη λογοτεχνία είναι ρεαλιστική, πράγμα που σημαίνει ότι έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α) Περιέχει χαρακτήρες που συμπεριφέρονται όπως οι περισσότεροι αναγνώστες και πρέπει να είναι αξιόπιστοι, β) Η ιστορία βρίσκεται στο παρόν, γ) Το περιβάλλον είναι ένα πραγματικό μέρος ή τουλάχιστον φαίνεται σαν ένα πραγματικό μέρος, δ) Οι εκδηλώσεις είναι γεγονότα που θα μπορούσαν να συμβούν στην πραγματική ζωή, ε) Ο διάλογος είναι ανεπίσημος και συνομιλητικός και συχνά περιλαμβάνει περιφερειακές διαλέκτους.
Η «λογοτεχνία συγγραφέων φαντασμάτων» αφορά έναν εκπληκτικό αριθμό επιτυχημένων βιβλίων. Οι συγγραφείς φαντάσματα γράφουν βιβλία για άλλους, χωρίς ν' αναγράφεται τ' όνομά τους στο εξώφυλλο ή αλλού. Εργάζονται για εκδοτικούς οίκους ή άλλους συγγραφείς, που μόνον αυτοί γνωρίζουν τ' όνομά τους.
Το «γραφικό μυθιστόρημα» είναι ένα μείγμα οπτικής αφήγησης και περίπλοκων αφηγήσεων, που σχεδιάζεται για αναγνώστες όλων των ηλικιών. Ερμηνεύεται ως κόμικ με μακρά αφήγηση, που πωλείται στα βιβλιοπωλεία σε σκληρό εξώφυλλο ή χαρτόδετο βιβλίο. Συνδυάζει σοβαρά λογοτεχνικά θέματα κι εξελιγμένα έργα τέχνης.
Τα τελευταία 20 χρόνια έχουμε άνθιση της παιδικής γραφής. Μεταξύ των κορυφαίων εκπροσώπων αυτής της βιβλιογραφίας είναι ο C. S. Lewis (Χρονικά της Νάρνια) και J. Κ. Rowling (Χάρι Πότερ).
Η επιστημονική φαντασία είναι ένας πολύ δημοφιλής κλάδος της σύγχρονης λογοτεχνίας, αλληλένδετος με την τεχνολογική πρόοδο του κόσμου. Ωστόσο, τα λογοτεχνικά έργα επιστημονικής φαντασίας δεν συνεπάγονται απαραίτητα μια σταθερή επιστημονική βάση. Ένας συγγραφέας μπορεί να δημιουργήσει ένα τέτοιου είδους έργο, για να εκφράσει μια άποψη ή μια εναλλακτική αντίληψη.
Η λογοτεχνία ιστολογίου είναι τα blogs (ηλεκτρονικό ή διαδικτυακό περιοδικό μεμονωμένων ή κοινών συγγραφέων), που έχουν γίνει ένα νέο μέσο για τη δημιουργία λογοτεχνικών έργων. Υπάρχουν και περιπτώσεις στις οποίες αυτές οι δημιουργίες έχουν γίνει βιβλία.
Ο όρος «παγκοσμιοποίηση» σημασιοδοτεί ένα φαινόμενο, που θα πρέπει να προσεγγίζεται πάντα με καινούριους τρόπους και ταχύτερο ρυθμό. Αν και είναι αποδεκτό ότι το φαινόμενο αυτό ερμηνευόταν οικονομικά και χρηματιστικά, τώρα έχει γίνει πλέον αντιληπτό ότι σε αυτό εμπλέκονται κι άλλες πλευρές της ανθρώπινης ζωής, όπως οι κοινωνικές και πολιτιστικές αξίες, το περιβάλλον, η πληροφορική, οι παραδόσεις, οι ιστορίες των λαών και η θρησκεία.
Η λογοτεχνία, συνήθως, σε τέτοιου είδους κεφαλαιώδη ζητήματα παύει να εκφράζει προσωπικές αντιλήψεις, δηλαδή τοπικές ή εθνικές ανησυχίες, και ο ποιητής ή ο συγγραφέας γίνεται homus universalis, υπόκειται σε νόμους που είναι κοινοί για όλους τους λογοτέχνες, ανεξάρτητα από τον γεωγραφικό τόπο που αυτοί βρίσκονται. Ουσιαστικά είναι ένα φαινόμενο «χωρικό», που αφορά τη διάσταση του χώρου. Θα μπορούσαμε να την ορίσουμε ως μια επανάσταση «χωρική», δηλαδή ως μία ριζική αλλαγή του τρόπου που διακρίνουμε και που κατανοούμε τον κοινωνικό χώρο εντός του οποίου οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι τα γεγονότα, που προορίζονται να επιδράσουν στη ζωή τους και στην καθημερινότητά τους, συμβαίνουν και αλληλεπιδρούν σε πραγματικό χρόνο με αυτούς.
Οι χωρικές επαναστάσεις δεν είναι γεγονότα συχνά. Πραγματοποιήθηκαν τέσσερις στην παγκόσμια ιστορία της ανθρωπότητας. Την πρώτη μπορούμε να την ανάγουμε στη νεολιθική εποχή, όταν η ανθρωπότητα ανακάλυψε τη γεωργία και εγκαταστάθηκε σ' έναν «τόπο». Η δεύτερη ανάγεται στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα με τις λεγόμενες γεωγραφικές ανακαλύψεις και τον διπλασιασμό τού μέχρι τότε γνωστού κόσμου. Η τρίτη επανάσταση αφορά τη γέννηση του σύγχρονου κράτους-έθνους, με τις μεγάλες ιδιοκτησίες να υποτάσσονται στην κυριαρχία μιας μοναδικής πολιτικής εξουσίας κι ενός μοναδικού νόμου, σ' ένα είδος ισονομίας εντός ενός εκτεταμένου πεδίου. Η τέταρτη είναι αυτή των ημερών μας, με την επέκταση του «κοινωνικού χώρου» μας σε ολόκληρη την επιφάνεια του πλανήτη, χάρη στη διπλή τεχνολογική επανάσταση, την επανάσταση των μεταφορών κι εκείνης των τηλεπικοινωνιών.
Η παγκοσμιοποίηση ήταν ένα γιγάντιο έργο επέκτασης κι ενοποίησης του κοινωνικού χώρου, δημιούργημα της τεχνολογίας και, φυσικά, της οικονομίας. Σε αυτή τη διαδικασία, η Δύση είχε έναν κυρίαρχο ρόλο ως κάτοχος των τεχνολογιών και της οικονομικής και χρηματιστικής εξουσίας. Είναι τόσο αληθές αυτό, που μερικοί συγγραφείς, όπως ο Serge Latouche (1940), μιλούν για την παγκοσμιοποίηση ως μια διαδικασία δυτικοποίησης του κόσμου.
Στην Ευρώπη, ο «δυτικός πολιτισμός» απειλήθηκε από τον γερμανικό ναζισμό, τον ιταλικό φασισμό και τον γιαπωνέζικο ιμπεριαλισμό και σώθηκε χάρη στη θυσία των μη δυτικών. Χρειάζεται να διατρέξουμε την ιστορία τhς Δύσης, αναζητώντας τη συνεισφορά των διαφορετικών εθνών, φιλοσοφιών και φυλών, που διαμόρφωσαν τον πολιτισμό της.
Όμως τα αίτια της κρίσης στη λογοτεχνία είναι πολυσύνθετα, όπως συμβαίνει και με όλα τα πολύπλοκα φαινόμενα. Στις μέρες μας η λογοτεχνία μείωσε, ή ακόμα κι έχασε, το πολιτιστικό κύρος της και δεν είναι πια ικανή να επιβάλλει αξίες, λόγω της μη αναγνωρισμένης αίγλης της.
Με την τεχνολογία ο κόσμος έγινε ένα παγκόσμιο χωριό κι ένας ιδανικός λογοτεχνικός κανόνας ξεπερνάει τα εθνικά σύνορα. Δάντης, Πετράρχης, Άντερσεν, Ίψεν, Μοντέν, Μολιέρος, Θερβάντες, Σαίξπηρ, Γκαίτε, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Καβάφης, Πιραντέλο είναι όπως τα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Είναι κληρονομιά της ανθρωπότητας και ως τέτοιοι θα πρέπει να διαβάζονται από όλους. Εάν αυτό δεν γίνεται, είναι λόγω της γραφειοκρατίας και της νοοτροπίας, που διαχωρίζει τη διδασκαλία της εθνικής λογοτεχνίας από τις «ξένες» λογοτεχνίες.
Ο Claudio Magris (1939) υποστηρίζει πως «αληθινή λογοτεχνία δεν είναι εκείνη που κολακεύει τον αναγνώστη και που του εγγυάται τις προκαταλήψεις του και τις ασφάλειές του, αλλά αυτή που τον πιέζει και τον δυσκολεύει, που τον υποχρεώνει να αναμετρηθεί με τον κόσμο του και με τις πεποιθήσεις του». Εδώ τίθεται μονίμως το ερώτημα εάν η λογοτεχνία θα πρέπει να περιλαμβάνει μόνο λογοτεχνικές και γλωσσολογικές αξίες και ν' αδιαφορεί γι' αυτά τα στοιχεία και τους προβληματισμούς ή να τα λαμβάνει υπόψη της, εφόσον, βέβαια, στη συγγραφή περιλαμβάνει τα πρώτα, για να θεωρείται έτσι ένα κείμενο πραγματικά λογοτεχνικό.
Όπως η οικονομική παγκοσμιοποίηση χρησιμοποιεί την τεχνολογία και το διαδίκτυο, έτσι θα πρέπει και οι νέες γενιές τού σήμερα να γνωρίσουν μέσω του διαδικτύου την παγκοσμιοποιημένη λογοτεχνία, γιατί «η εξειδίκευση χωρίς την παγκοσμιότητα είναι τυφλή, η παγκοσμιότητα χωρίς την εξειδίκευση είναι σαπουνόφουσκα». Ο Berchet, απευθυνόμενος στους Ιταλούς συγγραφείς, είπε: «Να είστε της εποχής σας και όχι προηγούμενων, θαμμένων αιώνων. Να αρέσετε στον λαό σας. Ερευνήστε την ψυχή του, ταΐστε τον με σκέψεις και όχι με αέρα κοπανιστό.».
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Βιβλιογραφία:
Τσόλκας, Ι. Το παγκόσμιο στην παγκοσμιοποίηση και στη λογοτεχνία
Jay, Ε. (11-03-2018), Τι είναι η σύγχρονη λογοτεχνία;
