Δημοκρατία και δημοκρατικός πολίτης

Ο όρος δημοκρατία (δήμος + κρατώ) είναι αναπόσπαστα δεμένος με το ελληνικό αθηναϊκό παρελθόν, με τα χρόνια του Περικλή. Η δημοκρατία υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα, αγωνίζεται για την εδραίωση της εθνικής και παγκόσμιας ειρήνης, την πολιτισμική κληρονομιά, τη βελτίωση της ζωής των πολιτών σ' όλους τους καίριους τομείς, τη μόρφωση αυτών και συμπορεύεται με τη συμμετοχή τους στα κοινά, την ορθή ενημέρωση, τον διάλογο μέσα από το αγαθό κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι.

Η δημοκρατική πολιτεία-κοινωνία συνδέεται με την ύπαρξη αρετών, άριστης συμπεριφοράς από πλευράς του πολίτη. Ο τελευταίος συνυπάρχει αρμονικά σε περιβάλλον όπου δεσπόζει η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η ηθική, η ελευθεροστομία, τα ιδανικά ιδεώδη, ως απόρροια ορθών αποφάσεων και συμπαγούς πνευματικής καλλιέργειας. Ο πολίτης του 5ου αιώνα διαθέτει κριτική σκέψη που του επιτρέπει να αντιστέκεται σε ετεροκαθορισμένους μηχανισμούς, αποβλέποντας στην πάταξη της αμάθειας και του φανατισμού, που σκοτίζουν τον νου, καθιστώντας τον υποχείριο ποικίλων πολιτικών ή οικονομικών συμφερόντων.

Το ήθος των δημοκρατικών πολιτών προστατεύει τούτους από τον αυταρχισμό, τη βαναυσότητα και κάθε αιχμηρή συναναστροφή, ενισχύοντας την παρουσία υπεύθυνων και ευσυνείδητα ελεύθερων ανθρώπων, ικανών να συμβιώσουν αρμονικά με τους συμπολίτες τους, προάγοντας μια έννομη και άρτια κοινωνία, την οποία θα επαινούν οι έτεροι, ζητώντας να την μιμηθούν.

Με βάση αυτά τα δεδομένα, η ομαλή δημοκρατική συμβίωση προβάλλει και προασπίζεται το συλλογικό συμφέρον, περιφρουρώντας αξιοπρεπώς τα δικαιώματα των πολιτών, καταπολεμώντας κάθε μορφή αθέμιτου μέσου, όπως τον χρηματισμό των ιθυνόντων και τον εκφοβισμό των πολιτών, αποβλέποντας στην καταστολή του ατομικισμού και του αυταρχισμού.

Για τον Περικλή, ο γνήσιος, ο αγαθός πολίτης είναι ο δημοκρατικός περήφανος πολίτης μιας αξιοθαύμαστης πόλης, θέτοντας την πατρίδα του άνω όλων. Αυτός διαλαλεί τη δόξα της πολιτείας του μέσω των πράξεών του, πορευόμενος ακόμα και στον θάνατο, ώστε να θεωρείται άξιος κάτοικος μιας ιδιαίτερης μοναδικής πολιτείας, δοκιμαζόμενος ποικιλοτρόπως, χωρίς να υποδαυλίζεται από τους εχθρούς του, προτάσσοντας τη δύναμή του απέναντι σ' όποιον εναντιώνεται στην πατρίδα του, επιδιώκοντας την υποταγή της. Γι' αυτό και η χρονική απλωσιά των λόγων του Περικλή φτάνει ως τις μέρες μας, θαμπώνοντας με το μεγαλείο της τους σημερινούς Αθηναίους.

Η Ελλάδα λοιπόν του σήμερα είναι η Ελλάδα του χθες, που ύστερα από μια ώριμη παρασκευή (= προετοιμασία) δύναται να υψωθεί ως μορφωτικό πρότυπο και να κριθεί άφοβα απ' όλο τον κόσμο. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, η Αθήνα, ως παίδευση της Ελλάδας, την ώρα της δοκιμασίας υπερτερεί των ακουσμάτων, ώστε στο παρόν ν' αντικρίζεται πια ως θαύμα, έχοντας στήσει αθάνατα μνημεία δόξας είτε ως τροπαιούχος είτε ως ηττηθείσα. Γι' αυτό και η δημοκρατική Αθήνα υπερτερεί χρονικά και χωρικά, ξεπερνώντας κάθε ειμαρμένη, υποβαστάζουσα ως δεσπότης τη δόξα, άξια ν' ανυψωθεί διαχρονικά σε όλες τις εποχές, κερδίζοντας μια ιδιάζουσα θέση στην Ιστορία.

Στον Επιτάφιο του Περικλή διαβάζουμε «χρώμεθα γαρ Πολιτεία ου ζηλούση τους νόμους των πόλεων όντες ή μιμούμενοι ετέρους», δηλαδή: έχουμε λοιπόν πολίτευμα που δεν μιμείται τους νόμους των άλλων, αλλά αντίθετα αποτελώντας εμείς οι ίδιοι κυρίως παράδειγμα για μερικούς και όχι αντιγράφοντας εμείς τους άλλους.

Ο ρήτορας λοιπόν με την παραπάνω περίοδο επαινεί την πολιτεία (Αθήνα) λόγω του πολιτεύματός της. Πιο συγκεκριμένα, εδώ εξυμνείται η αθηναϊκή δημοκρατία, τονίζοντας την πρωτοτυπία και την ανωτερότητά της σε σχέση με τα άλλα πολιτεύματα της εποχής εκείνης. Ο Περικλής αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι Αθηναίοι διαθέτουν πολίτευμα που δεν μιμείται τους νόμους των άλλων, αλλά αποτελεί το ίδιο πρότυπο για όλους. Με αυτό τον τρόπο προβάλλει την αυτονομία, την καινοτομία και τη δημιουργικότητα των Αθηναίων, οι οποίοι, μέσα από τη συμμετοχή, τον σεβασμό στους νόμους και την αγάπη για την πόλη, διαμόρφωσαν ένα πολίτευμα ελευθερίας και δικαιοσύνης. Έτσι, η Αθήνα αναδεικνύεται όχι μόνο ως πολιτική δύναμη, αλλά και ως πνευματικός και ηθικός φάρος για ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο.

Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, πως μέσα σ' ένα ανόθευτο και ανεξάρτητο πολίτευμα διαμορφώνεται η σχέση πολίτη και πόλης με βάση τους νόμους, αλλά και η σχέση του πολίτη με τους συμπολίτες του.

Η αθηναϊκή πολιτεία, κατά τον ρήτορα, καθίσταται πρότυπο πολιτεύματος καθώς εδώ κυριαρχεί ο δήμος, η πλειοψηφία του λαού (ες πλείονας) μέσα σ' ένα κλίμα ισότητας έναντι του νόμου, δηλαδή ένα άνοιγμα της δημοκρατίας στο σύνολο του λαού. Η ισότητα των πολιτών συνδέεται και με την αξιοκρατία, ώστε ο Αθηναίος πολίτης να είναι ελεύθερος να βιώνει έμπρακτα την «ελευθερία» του χωρίς να ρέπει προς την ασυδοσία ή την αναρχία που στηλιτεύονται από τους νόμους. Ο ώριμος πολίτης γνωρίζει τα όρια της ελευθερίας του, σέβεται τον άλλον, υποστηρίζοντας στον δημόσιο και ιδιωτικό του βίο πως η ελευθερία του παύει να υφίσταται εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου, χωρίς την παρέμβαση της πολιτείας.

Σ' ένα δημοκρατικό καθεστώς ο πολίτης ζει ισορροπημένα την καθημερινότητά του με συστολή, κινούμενος άφοβα, με βάση το πνεύμα της συλλογικής ευθύνης, αρνούμενος να γίνει ηθικός αυτουργός σε πράξεις αξιόποινες, αντισυνταγματικές, αντιδημοκρατικές και αντικοινωνικές. Έτσι, άτομα και ομάδες, πρόσωπα και σύλλογοι επιδιώκουν να εξασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή και την αρμονική κοινωνική συμβίωση.

Στον αντίποδα έχουμε τα ολιγαρχικά και τυραννικά καθεστώτα, όπου ο φόβος κυριαρχεί, αφού ο πολίτης, ακόμα κι αν αντιληφθεί πράξεις ειδεχθείς, που καταβάλλουν τον ίδιο και το σύνολο, παραμένει απαθής ή σιωπηλός. Δηλαδή, εκτός του πλαισίου της δημοκρατίας, όπου κυριαρχεί η ελευθερία, η δικαιοσύνη και η συμμετοχή των πολιτών, συναντάμε καθεστώτα όπου η εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων ή ενός μόνο προσώπου, ενώ ο λαός ζει υπό καθεστώς φόβου και καταπίεσης. Ο πολίτης, ακόμα κι αν αντιλαμβάνεται τις άδικες και απάνθρωπες πράξεις, που διαπράττονται εις βάρος του ίδιου και της κοινωνίας, διστάζει να αντιδράσει, γιατί γνωρίζει πως κάθε μορφή αντίστασης μπορεί να του κοστίσει την ελευθερία ή και τη ζωή του. Έτσι, ο φόβος παραλύει τη βούληση του ατόμου, ακυρώνει τη συλλογική δράση και συντηρεί την αυθαιρεσία της εξουσίας, με αποτέλεσμα η κοινωνία να βυθίζεται στην απραξία.

Ο ώριμος πολίτης έχοντας την παραπάνω γνώση, εκτιμά και σέβεται την έννοια της δημοκρατίας χάρη στην πνευματική καλλιέργεια που διαθέτει, καθώς αυτή αποκτάται μόνο σε πολιτεύματα που ευνοούν την κριτική σκέψη και την ελευθεροστομία. Μέσα σ' ένα τέτοιο πλαίσιο, ο άνθρωπος ολοκληρώνεται και αξιολογείται ως ηθική προσωπικότητα με βάση τα μέτρα των αξιών της δημοκρατίας, που δίνουν πρωτεύουσα βαρύτητα στην παιδεία του ατόμου και του πολίτη.

Ο πολίτης της Αθήνας του Περικλή σέβεται τους νόμους και τους θεσμούς αναγνωρίζοντας πως οι τελευταίοι διασφαλίζουν την ομαλή συμβίωση και την ισονομία, χωρίς να επιδιώκει το προσωπικό του συμφέρον εις βάρος των άλλων, αλλά λειτουργώντας με πνεύμα συλλογικότητας και ευθύνης. Η σύνεση, ο διάλογος και η επιχειρηματολογία αποτελούν βασικά στοιχεία του χαρακτήρα του, καθώς αντιλαμβάνεται ότι η δημοκρατία στηρίζεται στον πλουραλισμό, δηλαδή στην ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών ιδεών. Η πνευματική αγωγή και η μόρφωση αποτελούν βασική του μέριμνα, προκειμένου να ελέγχει την εξουσία και να αποτρέπει φαινόμενα αυταρχισμού ή διαφθοράς.

Άρα, ο πεπαιδευμένος πολίτης γνωρίζει τον εαυτό του, είναι δραστήριος, συμμετέχει στα κοινά και δεν λιποτακτεί από το υπαρξιακό χρέος. Αυτός δεν εξαφανίζεται στην ανωνυμία, αλλά χαράζει το αποτύπωμά του στην Ιστορία, γράφει Ιστορία, και ως γνήσιος πολίτης περπατά ελεύθερος στις κορυφογραμμές της πολιτείας του ισόνομα με τους συμπολίτες του, αντιμετωπίζοντας κριτικά οποιαδήποτε κρίση, κίνδυνο ή σύγχυση της κοινωνίας του. Ο πολίτης μιας τέτοιας πολιτείας-κοινωνίας δεν μωραίνει από την προπαγάνδα ούτε διαστρέφεται από τις διάφορες σύγχρονες κοσμοθεωρίες που απειλούν την πνευματική του υπόσταση ως μέλος ενός συνόλου. Ο όρος «απειλή» μεταφράζεται ως κρίση της δημοκρατίας καθώς δύναται να κατεδαφίσει τους θεσμούς και τα σύμβολα της ζωής. Για τούτο, μέριμνα της δημοκρατικής πολιτείας είναι η πνευματική καλλιέργεια ενός λαού, που εργάζεται συνειδητά και συνειδησιακά για τη δικαίωση των αξιών και των ιδανικών του, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με σκοπό τη δημιουργία έργων, αποβλέποντας στην ιστορική και πνευματική διάρκεια, όπως αυτή επιτυγχάνεται με τον αγώνα του πνεύματος και της αρετής.

Ως εκ τούτου, δύναται κάποιος να υψωθεί ως δημοκρατικός άνθρωπος εντός μιας δημοκρατικής ιδέας, όταν έχει διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού. Η πραγμάτωση ταύτη εδραιώνει στον άνθρωπο τον σεβασμό, του προσφέρει τη διαλλακτικότητα με τον άλλον, δικαιώνοντας την ανθρώπινη ύπαρξή του και επιτρέποντάς του να βιώσει τη δημοκρατία εμπράκτως. Έτσι, ο άνθρωπος-Αθηναίος πολίτης, που ανατράφηκε ελεύθερος, δεν αποχαυνώνεται ούτε εκφοβίζεται από εξωτερικούς κινδύνους, αφού αυτός ορθώνεται ως προσωπικότητα ελεύθερη, γευόμενος τα αγαθά της ζωής και συνυπάρχοντας ισόνομα και ισότιμα με τους άλλους, χωρίς να καταπιέζεται από την όποια καχυποψία των νόμων, έχοντας ως ψυχή γεννηθεί και ανατραφεί δυναμικά με ανδρεία, μέσα στο κλίμα της αθηναϊκής πολιτείας που γενναιόψυχα προσφέρει απλόχερα τα πολιτισμικά και πολιτιστικά αγαθά της πόλης του σε άλλους λαούς. Τούτος ο πολίτης διατηρεί μέτρο σε κάθε δραστηριότητα της δημόσιας και της ιδιωτικής ζωής, μέτρο που διατηρείται ανάμεσα στην ευτυχία και στην ανδρεία. Η ευτυχία οδηγεί στην αντρειοσύνη και η ανδρεία συνεπάγεται την ευτυχία, ώστε ο πολίτης στις κρίσιμες στιγμές ν' αγωνίζεται παντοιοτρόπως να κρατήσει αυτήν. Η ανδρεία ταύτη συνδέεται με την αγωγή, την ορθή εκπαίδευση, την άρτια νομοθεσία, καθώς όλοι οι πολίτες πειθαρχούν συνειδητά και όχι καταναγκαστικά, εφόσον τα αγαθά που απολαμβάνουν τους καθιστούν ελπιδοφόρους, χωρίς να αποθαρρύνονται στις τυχόν επερχόμενες συμφορές.

Εν συνόψει, η αθηναϊκή δημοκρατία στα χρόνια του Περικλή υπήρξε ένα ανεπανάληπτο πολιτικό και πολιτισμικό φαινόμενο, που έθεσε τα θεμέλια της ελευθερίας και της ισότητας των πολιτών. Ο Αθηναίος πολίτης δεν ήταν απλώς θεατής των δημόσιων πραγμάτων, αλλά ενεργός συμμετέχων στη λήψη αποφάσεων, με αίσθημα ευθύνης απέναντι στην πόλη και στους συμπολίτες του. Μέσα από τη συμμετοχή του στην Εκκλησία του Δήμου, τη δικαιοσύνη και τα αξιώματα, καλλιεργούσε τη συνείδηση του «πολιτικού ανθρώπου», που θέτει το κοινό συμφέρον πάνω από το ατομικό.

Η αθηναϊκή δημοκρατία του Περικλή αποτελεί μέχρι σήμερα ζωντανό πρότυπο πολιτικής ωριμότητας και συλλογικής ευθύνης υπενθυμίζοντάς μας πως η δημοκρατία δεν είναι αυτονόητο κεκτημένο, αλλά διαρκής αγώνας για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη.

Μαρία Καρυτινού

Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου

Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε κολάζ με προτομές του Περικλή και τοιχογραφία του Philipp von Foltz Ο Περικλής αγορεύον στην Πνύκα [Maximmileaneum Palace, Μόναχο]