Πώς προέκυψε αυτό το βιβλίο; Ποιο ήταν το έναυσμα που οδήγησε στη συγγραφή του;
Χριστίνα Κρητικού: Το «Θα μου έκανες παρέα αν...» είναι ένα βιβλίο που προέκυψε ακούγοντας μέσα μου πολύ έντονα το αίσθημα της αδικίας. Θέλησα να δώσω έκφραση και «φωνή» σ' αυτό το αφόρητο συναίσθημα που νιώθουν πολλά παιδιά γύρω μας, την αδικία. Μόνο και μόνο επειδή δεν πατάνε πάνω στην αυστηρά, καθορισμένη και άκαμπτη γραμμή της «κανονικότητας».
Ζούμε, νομίζω, σε μια οξύμωρη εποχή, ειδικά όσον αφορά στην κοινωνικές ομάδες των εφήβων: όσο περισσότερη γνώση, πληροφόρηση, «ανοιχτές» κοινωνίες και αντιλήψεις –υποτίθεται– τόσο περισσότερος αποκλεισμός, βία και εκφοβισμός σε οποιονδήποτε δεν προάγει την «βιτρίνα» της ομάδας. Ακούμε και παρατηρούμε όλοι, με θλίψη, πόσο έχουν αυξηθεί τελευταία τα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού, εξευτελισμού και περιθωριοποίησης των θυμάτων... και μένουμε πάντα μ' ένα πελώριο «γιατί»... τι πήγε λάθος, τι κάνουμε λάθος...
Ποιος είναι ο ρόλος της λογοτεχνίας απέναντι στα προβλήματα της κοινωνίας; Και ποιος είναι ο ρόλος του παιδικού αναγνώσματος;
Χ.Κ.: Όπως συνέβαινε σε παλαιότερες εποχές, έτσι και σήμερα, η λογοτεχνία είναι, σε μεγάλο βαθμό, ο καθρέφτης απέναντι στα προβλήματα της κοινωνίας, στα βιώματά μας, στις αγωνίες και τις ελπίδες μας. Ρόλος της είναι να παρατηρεί, να στοχάζεται, να καταδεικνύει, αλλά ταυτόχρονα να δίνει κίνητρα και ώθηση για εξέλιξη. Η λογοτεχνία οφείλει να μας βγάζει απ' την ασφάλεια και να μας ακουμπάει –άλλοτε απαλά, άλλοτε βίαια– στην σφαίρα του «άλλου», στοχεύοντας σε έναν κόσμο ενσυναίσθησης και ομόνοιας. Είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, αποτελεί εργαλείο καλλιέργειας, παιδείας και συναισθηματικής ωρίμανσης των ατόμων, ειδικά δε των νέων.
Όσον αφορά στο παιδικό βιβλίο, κουβαλά ακόμα μεγαλύτερο φορτίο ευθύνης. Και αυτό γιατί πλάθει χαρακτήρες. Η παιδική λογοτεχνία δεν είναι μια απλή, ρηχή υπόθεση. Κάθε άλλο μάλιστα: απευθύνεται σε μια τρυφερή ηλικία, στην οποία τα ερεθίσματα και οι προσλαμβάνουσες παίζουν κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα. Συμπληρωματικά, μαζί με την οικογένεια, το παιδικό βιβλίο ρίχνει σποράκια, ποτίζει και καλλιεργεί σε έναν μικρό άνθρωπο, έννοιες όπως φιλία, συμπερίληψη, καλοσύνη, ειρήνη, σεβασμός, κάνοντας τον άνθρωπο αυτόν αργότερα ν' ανθίζει. Επιπλέον, το παιδικό βιβλίο διαθέτει και τη δύναμη της εικόνας, που εξάπτει τη φαντασία και περνάει το μήνυμα ακόμα πιο άμεσα και στοχευμένα στο παιδί.
Η λογοτεχνία έχει τη δύναμη να δημιουργεί συγκινήσεις και να επηρεάζει το ιδεολογικό μοτίβο του μικρού αναγνώστη. Ως εκ τούτου πρέπει να αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα, διότι πρόκειται για ένα είδος απαιτητικό και ουσιαστικό ταυτόχρονα.
Υπάρχουν θέματα που θεωρείτε απαγορευτικά για ένα βιβλίο που απευθύνεται σε παιδιά;
Χ.Κ.: Δεν θα έλεγα ότι υπάρχουν απαγορευτικά θέματα για ένα παιδικό βιβλίο, υπάρχουν όμως θεμιτοί και απαγορευτικοί τρόποι για να τα παρουσιάσεις. Αυτό που έχω πάντα κατά νου όταν γράφω μια ιστορία είναι τι αντίκτυπο θα αφήσει στην ψυχούλα του παιδιού. Τι μήνυμα περνάω, τι θέλω να θυμάται ότι φτάσει στην τελευταία σελίδα; Ανάβω μια σπίθα καλοσύνης, ελπίδας και προσπάθειας για έναν καλύτερο κόσμο; Ζωγραφίζω ένα χαμόγελο πριν τον ύπνο; Τότε μάλλον παρουσίασα σωστά την ιστορία μου. Μπορώ για παράδειγμα να γράψω ένα παραμύθι για την ειρήνη, χωρίς να δίνω έμφαση στις φρικαλεότητες του πολέμου με παραστατικό τρόπο. Μπορώ να γράψω ένα παραμύθι για την υιοθεσία, χωρίς να υπερθεματίζω όμως στο συναίσθημα της εγκατάλειψης ή της ανασφάλειας, αλλά στην αγάπη, που χαρίζει «ζωή». Κάτι ανάλογο κάνω και στην πράξη: ο «Χορός της Ηλιαχτίδας» πραγματεύεται την κακοποίηση των παιδιών, χωρίς όμως να μιλάω γι' αυτό. Στο «Θα μου έκανες παρέα αν...» νιώθουμε μέσα μας τις επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού και της απομόνωσης, χωρίς όμως να στέκομαι στην ανάλυση περιστατικών βίας, σωματικής ή συναισθηματικής. Με λίγα λόγια, όπως και στην καθημερινή μας επικοινωνία με τους ανθρώπους γύρω μας, έτσι και στα βιβλία: το θέμα δεν είναι μόνο τι θα πεις, αλλά πώς θα το πεις...
Παρατηρούμε ότι, το συγκεκριμένο βιβλίο, αν και παιδικό, δεν έχει λαμπερά έντονα χρώματα ούτε καν πολυχρωμία αλλά μια ασπρόμαυρη αισθητική με κόκκινες πινελιές – επιλογή που εμένα με κέρδισε καθώς δεν πρόκειται για μία ιστορία χαρούμενη αλλά για ένα βαθιά συναισθηματικό πόνημα που μιλάει για πράγματα που πληγώνουν τα παιδιά. Αυτόν τον διάκοσμο τον έχουμε δει πολλές φορές σε αναγνώσματα που απευθύνονται σε ενήλικες αλλά σχεδόν ποτέ σε ένα βιβλίο για παιδιά. Πρόκειται για δική σας επιλογή, επιλογή της εικονογράφου; Πώς προέκυψε ως αποτέλεσμα;
Χ.Κ.: Χαίρομαι ιδιαίτερα που στεκόμαστε σ' αυτό το σημείο και σας ευχαριστώ. Η αλήθεια είναι ότι το «Θα μου έκανες παρέα αν...» δεν είναι ένα αμιγώς παιδικό βιβλίο.
Είναι ένα βιβλίο για ανθρώπους κάθε ηλικίας, που μπορούν να μπουν στη θέση του άλλου. Θεωρώ ότι μπορεί –και πρέπει– να διαβαστεί από γονείς και εκπαιδευτικούς και να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο αποδοχής, για μια κοινωνία ενότητας. Από την άλλη, σαφώς και δεν απευθύνεται σε πολύ μικρά παιδιά, αλλά σε προεφηβεία και εφηβεία κυρίως. Στο παραπάνω πλαίσιο κινήθηκαν οι σκέψεις μας και η συγκεκριμένη επιλογή χρωμάτων ήταν μια συλλογική απόφαση. Και οι τρεις πλευρές θέλαμε η εικονογράφηση να δίνει βαρύτητα στο συναίσθημα, στην εσωτερική ψυχική κατάσταση των ηρώων. Να μπορέσουμε, έστω και λίγο, να δούμε τον κόσμο μέσα απ' τα μάτια ενός περιθωριοποιημένου παιδιού. Και νομίζω ότι η κυρία Μαρκάτου τα καταφέρνει θαυμάσια και εδώ. Άνοιξε μπροστά μου έναν νέο κόσμο, παράθυρα που δεν τα είχα ανοίξει ούτε εγώ που έγραψα το βιβλίο... Θα πρέπει να σας πω ότι όταν μου έστειλε η Βιβή τις εικόνες έκλαψα, λες και η ιστορία μου ήταν άγνωστη και την διάβαζα για πρώτη φορά.
Εικονογράφηση σκληρή και ευαίσθητη ταυτόχρονα. Όπως η ίδια η ζωή.
Δεν θα μπορούσε, τελικά, να υπάρχει κάποια άλλη παλέτα χρωμάτων για ένα παιδί που υποτιμάται, που απομονώνεται, που «διαφέρει», που όλοι νομίζουν ότι είναι αόρατο και δεν αξίζει προσοχής και σεβασμού. Δεν θα μπορούσε όμως και να λείπει το κόκκινο από την παλέτα αυτού του παιδιού. Μια ζωή στο κόκκινο μάλλον θα ονειρεύεται κι εκείνος, όπως και κάθε παιδί, κι όχι στο μαύρο...
Έχουμε άραγε ιδέα πόσα παιδιά εκεί έξω ταξιδεύουν σε «μαύρες θάλασσες» αγκιστρωμένα από κόκκινα φυλλαράκια ελπίδας;
Πώς βλέπετε τη σύγχρονη βιβλιοπαραγωγή στη χώρα μας σε σχέση με το παιδικό βιβλίο;
Χ.Κ.: Είναι πραγματικά, ελπιδοφόρα! Σε αντίθεση με τη γενικευμένη οικονομική κρίση που βιώνουμε, η βιβλιοπαραγωγή παιδικού βιβλίου παρατηρούμε ότι εξελίσσεσαι ραγδαία και ανθίζει, σε πείσμα των καιρών... Ανθίζει, όμως, παράλληλα και το διάβασμα; Αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα...
Η βιβλιοπαραγωγή λοιπόν στην Ελλάδα, όσον αφορά την παιδική λογοτεχνία, έχει κάνει άλματα και ποσοτικά και ποιοτικά. Τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί πολλοί αξιόλογοι δημιουργοί και εικονογράφοι, που ασχολούνται εις βάθος και στην ουσία, με θέματα που αγγίζουν το συναίσθημα του παιδιού και αφήνουν ένα θετικό αποτύπωμα. Τα σύγχρονα παραμύθια εστιάζουν σε έννοιες όπως φιλία, αποδοχή, αυτοεκτίμηση, ενσυναίσθηση, φύση, ειρήνη, φιλοζωία... Έννοιες που μόνο καλό προσφέρουν στα παιδιά, καλλιεργώντας έτσι την ελπίδα για έναν πιο δίκαιο κόσμο. Ταυτόχρονα, είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ότι προκύπτουν τόσο αξιόλογες συνεργασίες με επιστήμονες όπως, για παράδειγμα, ψυχολόγους, εκπαιδευτικούς, διατροφολόγους, που ενδιαφέρονται για τον εσωτερικό κόσμο και την ανάπτυξη του παιδιού και προσφέρουν απλόχερα τις γνώσεις από το δικό τους πεδίο.
Το παιδικό βιβλίο παρατηρώ ότι χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο στα σχολεία ως εργαλείο διαπαιδαγώγησης, ευαισθητοποίησης και μάθησης και χαίρομαι ιδιαιτέρως γι' αυτό.
Το πιο δύσκολο έργο που έχουμε πλέον, όλοι όσοι ασχολούμαστε μ' αυτό, είναι να δημιουργήσουμε ξανά μια κουλτούρα ανάγνωσης στα παιδιά, που θα τους προσφέρει νέους ορίζοντες, από κάθε άποψη.
Ποιες είναι οι αγωνίες σας, οι φόβοι, η ανησυχία σας για τη νέα γενιά;
Χ.Κ.: Πολλές αγωνίες κι άλλες τόσες ανησυχίες, μιλώντας απ' τον ρόλο της μαμάς. Φοβάμαι μην πάψουν τα παιδιά να είναι άνθρωποι και μετατραπούν σε «μηχανές» εμπειριών και πληροφοριών. Φοβάμαι αυτή την προκλητική ευκολία με την οποία πολλοί πληγώνουν, ειρωνεύονται, μειώνουν και ξεχνούν τη λέξη «συναίσθημα». Μην έρθει μια μέρα που θα ρωτάμε το chatgpt τι σημαίνει η λέξη «νιώθω». Αγωνιώ μήπως η νέα γενιά, με τους εξοντωτικούς ρυθμούς της καθημερινότητας, ξεχάσει να «ζήσει».
Όμως, από την άλλη μεριά, βλέπουμε τόσα λαμπρά παραδείγματα μια αξιέπαινης νέας γενιάς, που έχουμε κάθε λόγω να είμαστε αισιόδοξοι! Σωστή καθοδήγηση, στήριξη και αγάπη. Αυτά τα σημερινά παιδιά είναι που θα οδηγήσουν τον κόσμο μας στο αύριο και οφείλουμε να είμαστε δίπλα.
Τι θα λέγατε στον εν δυνάμει αναγνώστη σας; Και τι σε εκείνον που έχει ήδη διαβάσει το βιβλίο;
Χ.Κ.: Στο κλείσιμο του βιβλίου, έχει συμβάλει με ένα υπέροχο κείμενο ο εξαιρετικός ψυχίατρος - ψυχοθεραπευτής κ. Παύλος Άγγος και θα 'θελα να δανειστώ τα λόγια του: «Η διαφορετικότητα δεν είναι αδυναμία. Δεν είναι λάθος. Είναι αυτό που κάνει τον κόσμο μας όμορφο. Σκέψου πώς θα ήταν αν ήμασταν όλοι ίδιοι: μια ζωή χωρίς χρώματα, χωρίς μουσική, χωρίς ιστορίες. Εσύ, που νιώθεις μόνος, να θυμάσαι: η σιωπή δεν είναι η μόνη επιλογή. Μίλα. Ζήτησε βοήθεια. Δεν είσαι το βάρος που νομίζεις πως είσαι. Δεν είσαι τα λόγια που σου έχουν πει. Η αληθινή δύναμη δεν βρίσκεται στο να ρίχνεις τους άλλους κάτω, αλλά στο να τους σηκώνεις. Και αν σήμερα κάποιος γελάει μαζί σου, θυμήσου: αυτό δεν ορίζει το ποιος είσαι. Ορίζεις εσύ το μέλλον σου. Όταν σταθούμε ο ένας δίπλα στον άλλο, όταν σταματήσουμε να φοβόμαστε τη διαφορετικότητα, τότε θα αρχίσουμε να χωράμε όλοι. Τότε ο κόσμος θα γίνει καλύτερος. Ας ξεκινήσουμε από σήμερα.».
Για όσους δε έχουν ήδη διαβάσει το βιβλίο, θα 'θελα να το δουν ως μια νέα αρχή, μια άλλη ματιά, έναν πιο τρυφερό τρόπο να αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους. Και να το δείχνουμε εμείς πρώτοι αυτό στα παιδιά μας, με τις πράξεις μας, καθημερινά. Να θυμόμαστε ότι πίσω από κάποια παγωμένα και αχνά χαμόγελα παιδιών, πίσω από κάποια «εντάξει, καλά είμαι», μπορεί να κρύβεται ένα αβάσταχτο βάρος... ας είμαστε λοιπόν ευγενικοί, ας είμαστε μαζί.
Κυρία Κουκίδου, σας ευχαριστώ ολόψυχα γι αυτή την υπέροχη συζήτηση!
Η Χριστίνα Κρητικού μίλησε για –και με αφορμή– το νέο της βιβλίο Θα μου έκανες παρέα αν..., που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Σοφία σε εικονογράφηση Βιβής Μαρκάτου.
Το βιβλίο πραγματεύεται όλα αυτά για τα οποία απαντά η συγγραφέας παραπάνω, μιλώντας με έναν αισθαντικό και φορτισμένο τρόπο χωρίς ωστόσο να γίνεται βαρύ, φορτικό ή υπερβολικό. Επίσης, μου άρεσε που δεν είναι αναλυτικό αλλά αφήνει περιθώριο στον αναγνώστη να ολοκληρώσει την εικόνα μέσω των διαδοχικών του ερωτημάτων όπως και μέσω της εικονογράφησής του, που όντως λειτουργεί συμπληρωματικά, γεμίζοντας ιδανικά τα σημεία ανάμεσα στα «σημεία».
Το ομοιοκατάληκτο κείμενο δίνει ρυθμό και μια μελωδικότητα – ενώ εύκολα μελοποιείται και γίνεται τραγούδι! Η ασπρόμαυρη ατμόσφαιρα προσφέρει στο συναίσθημα αλλά και έναν ουδέτερο «καμβά» πάνω στον οποίο τα καίρια στοιχεία βάφονται κόκκινα και κυριαρχούν.
Τι χρειάζονται, τελικά, δυο παιδιά για να έρθουνε κοντά;Ένα δάκρυ κι ένα αστέρι... για να φύγει η συννεφιά...
Το σύνολο, χωρίς να φωνάζει, χωρίς να κραυγάζει, εστιάζει σε όσα έχουν σημασία, δίνει όλο το πλαίσιο του προβλήματος, δηλαδή των ζητημάτων γιατί πρόκειται για πλήθος κοινωνικών θεμάτων που θίγονται, και η εμπειρία σου δίνει εναύσματα σκέψης και σε αφήνει πιο πλούσιο. Το ότι κάποια πράγματα βρίσκονται ανάμεσα στις αράδες λειτουργεί υπέρ και αφήνει περιθώρια για συζητήσεις με παιδιά και εφήβους.
Και, ξέρετε κάτι; Από όποια μεριά κι αν στέκεσαι ως αναγνώστης (του κοριτσιού ή του αγοριού, του κοινωνικά αποδεκτού ή του διαφορετικού) παίρνεις πράγματα ώστε να γίνεις καλύτερος, να βελτιωθείς και να βελτιώσεις και τη ζωή των άλλων.
