Διάλογος με τον ΠεσσόαΑπέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας
Γιάννη Σμίχελη
Ποιητή ακούω τα λόγια της ανησυχίας σου να χορεύουν μια ξέφρενη σιωπή, μια σιγή απέναντι στο ανθρώπινο είδος όλο αποστροφή, και απεγνωσμένη προσπάθεια για διαφυγή από την νόρμα μιας χυδαίας καθολικότητας των ανθρώπων σε ένα παράλληλο σύμπαν, ενός ξύπνιου ονείρου που ενώ συνυπάρχει με την ανθρώπινη κοινωνία δεν είναι παρά η απελπισία, η άρνηση της φρικαλεότητας, που αναπόφευκτα δεν επιτυγχάνεται παρά μόνο σαν μια διαρκή αυτοακύρωση ασκητικού περιεχομένου, που αντί για κάποιο θεό αναζητά το τίποτα ως ανυπαρξία δίχως φαντασία, εν δυνάμει, σκοτεινή ύλη, άπειρα ενδεχόμενα, ούτε καν ως αναπνοή, ακόμα και ως θάνατο, σαν ένα τίποτα που κοιτά τον άνθρωπο από απόσταση, αντλεί ερεθίσματα για μια προσωρινή παρατήρηση δίχως κανένα περιεκτικό παγιωμένο περιεχόμενο, αλλά ως επιβεβαίωση της κενότητας του τίποτα που συνεχίζει να κατευθύνεται αιωνίως ζωντανό στο τίποτα. Σαν μια σχετικότητα που ρέει ανάξια για να μείνει και μια κουκκίδα άδεια να πασχίζει να μείνει άδεια εσαεί για να επιβεβαιώνει ότι αξίζει να είναι άδεια. Ο φανατικός ακόλουθός σου, ο Γιάννης, συμπεριφερόταν περίπου έτσι. Χώνονταν σε μια κατάσταση σαν να μην ήταν, την απαξίωνε εξαρχής σαν να τον έβαζαν σε καταναγκαστικά έργα, την ακολουθούσε όπως ο δούλος που έχει σπάσει κρυφά τις αλυσίδες του αλλά επειδή δεν γνωρίζει άλλο τρόπο για να επιβιώσει παραμένει και αφού στο τέλος τρώει τα μούτρα του γυρνά πάντα στην αιωνιότητα του τίποτα, ώστε να ξεχάσει όσα βίωσε για να γίνει ξανά ο ίδιος ένα κενό που θα χωθεί σε μια νέα άθλια κατάσταση. Εννοώ πως δεν φερόταν ούτε καν σαν ποντίκι ή κατσαρίδα. Αλλά ως ένα τίποτα. Μπορεί αυτό να φαίνεται κοντά στο καζαντζακικό δεν πιστεύω τίποτα, δεν ελπίζω τίποτα, είμαι ελεύθερος, αλλά δεν είναι. Όνειρο και δράση δρουν μαζί στον κρητικό λογοτέχνη και γεννούν την πραγματικότητα, σε σένα ποιητή βρίσκονται σε διαρκή αντιπαλότητα σαν έναν αιώνιο κύκλο που οδηγεί στον θάνατο δίχως νόημα. Το τίποτα όμως έχει αξία. Αρκεί να μην βρίσκεται ούτε στη ζωή μήτε στη βάρκα του Χάροντα. Βασική προϋπόθεση ύπαρξης είναι να είναι εξ αποστάσεως υπαρκτό. Όλα λοιπόν είναι ένα θέατρο του ατελούς, ευτελούς και ποταπού, ενώ υπάρχουν προβλήματα δεν υπάρχουν λύσεις κι ενώ υπάρχει ζωή δεν έχει αξία, ακόμα και το όνειρο του καθενός είναι αποκλειστικά δικό του γιατί δεν μπορεί άλλος να το συλλάβει, δεν γίνεται, δεν έχει την ικανότητα. Είμαστε ο καθένας μόνος του, δίχως αλήθεια, πορευόμαστε με τα ιδιωτικά μας όνειρα άνευ δυνατότητας ουσιαστικής επικοινωνίας και πεθαίνουμε δίχως να γνωρίζουμε τίποτα σαν να γεννηθήκαμε ως το μάταιο μέσα στην ματαιότητα. Γι' αυτο και η μόνη αξία που μας δίνει οξυγόνο είναι να αντιλαμβανόμαστε το ανώφελο της ζωής, όπως ακριβώς ο Άκης Πάνου στο τραγούδι του: η ζωή μου όλη είναι ένα τσιγάρο που δεν το γουστάρω κι όμως το φουμάρω. Ακριβώς αυτό που έκανα ύμνο μέσα στο μαγαζί μου βάζοντάς το στη διαπασόν για να το ακούσουν οι πάντες στην πλατεία του Ελευθέριου Βενιζέλου που γύρω από το μνημείο των Ηρώων συζητούσαν με απίστευτη ζέση για τα κερδοσκοπικά σχέδια της πορείας τους προς τον πλούσιο κοσμοπολίτικο βίο. Η ζωή μου όλη μια ανοησία και η μοναδική μου η περιουσία. Απέναντι σε όλους αυτούς που αβγάτιζαν τα κεφάλαιά τους σιχτιρίζοντας το παρελθόν της πόλης των ψαράδων, λεπρών, εξόριστων, πειρατών τονίζοντας τις μεγάλες ευκαιρίες που τους δίνει ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός ώστε να αποτινάξουν την μιζέρια του παρελθόντος μια και καλή για τα σαλόνια του Τουμπάι, που το ογδόντα βρίσκονταν στην Ταϋλάνδη.. Κι όταν γίνει γόπα κέρασμα στον χάρο, όταν θα έρθει η ώρα να τον ετρακάρω αντίλογος στους πιστούς του μεταφυσικού καιροσκοπισμού όπου γονατίζουν μπρος στην εικόνα της Παναγίας για να τους φυλάει ώστε να μπορούν να ξεζουμίζουν τους άλλους και θα της κάνουν τάμα μια λαμπάδα στο ύψος τους όταν γεμίσουν το θησαυροφυλάκιό τους με το χρυσάφι, ίσο τα κιλά της οικογένειάς τους, ώστε να μπορούν με την χρυσαφένια κάσα να κατευθυνθούν στον άλλο κόσμο, εκείνο του παραδείσου των εκμεταλλευτών κι έξυπνων κεφαλαιοκρατών στη μακαριότητα της φαντασιοπληξίας των κουλών και παράλληλα τα τέκνα τους συνεχίσουν το θεάρεστο έργο της συσσώρευσης εις βάρος των συνανθρώπων τους. Άγιος ο Θεός, το χρήμα εις κύριο και αποτελεσματικότερο όργανο κατά του κρίματος, εξαγοράζει τους πάντες και αγοράζει τα πάντα. Αμήν. Η μόνη διαφορά, αλλά μικρή, ανάμεσα σε Πεσσόα και Άκη είναι πως ο δεύτερος θεωρεί τη ζωή μια θυσία δίχως σημασία ενώ ο Φερνάντο μια ανούσια κατάσταση δίχως προσδοκία, μια απελπισία βαρετή και ανιαρή, που την παρηγορεί η απόλαυση της ομορφιάς μέσω της τέχνης ακριβώς γιατί είναι άχρηστη αλλά δεν την θεραπεύει γιατί το τέλειο είναι αυτό που δεν έχει γίνει ποτέ έργο τέχνης και κρύβεται για πάντα σ' ένα ιδιωτικό όνειρο ενός ατόμου δίχως διάθεση για καμία απόπειρα καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Γίνεται να γλιτώσεις από τις παγίδες που σου στήνουν οι δήθεν δικοί σου άνθρωποι γιατί σε θεωρούν ιδεαλιστή, υπερφίαλο, ονειροπόλο, ρομαντικό, ορμητικό και παρορμητικό; Περπατώ με τα βλέμματα των άλλων σαν λεπίδες στην πλάτη, ονειροβατεί αυτός, μα πού νομίζει ότι βρίσκεται, οι λέξεις μου λαμβάνονται σαν μηνύματα καμένου χαρτιού, ευκολόπιστου, χειραγωγήσιμου, αγαθοβιόλη και έτρεμαν μόνο ένα πράγμα, την έκρηξή μου, μα να τα παίρνει όλα τοις μετρητοίς, να μην αφήνει κάτι να πέφτει χάμω, είπαμε φίλοι, φίλοι, αλλά όχι μπουνταλάδες. Οι γυναίκες που συνευρίσκεσαι, γιατί κατά βάθος γνωρίζουν πως δεν υπολογίζεις το δικό σου ιδιωτικό συμφέρον άρα μήτε και το δικό τους; Μα αυτός όλο για τους άλλους νοιάζεται, δεν του έχω καμία εμπιστοσύνη, δεν κοιτάζει να βολευτεί, βασιλιά τον έχουν στις δουλειές κι όλο αντιμιλάει, δεν κατεβάζει κεφάλι με τίποτα, μα καλά ποιος νομίζει ότι είναι, ο δήμαρχος, δεν συμβιβάζεται με καταστάσεις και ψάχνει ψύλλους στ' άχυρα. Τους φίλους που δεν μπορούν να δωθούν με τον ανιδιοτελή τρόπο που δίνεσαι εσύ στα ζόρια τους και όταν αντιμετωπίζεις τα δικά σου την κάνουν μ' ελαφρά πηδηματάκια χαρακτηρίζοντάς σε αμετροεπή, ξεροκέφαλο, εμμονικό; Ένας αισθηματίας βλάκας και μισός, δεν κοιτάζει να φτιαχτεί, όλα στα δύσκολα χώνεται και δεν βολεύεται με αυτά που του κάθονται και πάντα να χάνει, να τα παρατάει, να μην ρίχνει τον εγωισμό του για να νοικοκυρευτεί. Τι γίνεται όταν ο ίδιος σου ο εαυτός, ενώ γνωρίζει πως έχει δίκιο, η διαίσθησή του είναι δυνατή κι ατόφια αλλά παρεμβάλλεται από έναν συναισθηματικό αισθηματισμό ως περιτύλιγμα μιας ανασφάλειας που κοιτά έναν άγνωστο δρόμο, μα παντελώς ανεξερεύνητο, που θέλεις να τον πάρεις αλλά δεν τολμάς από εσωτερικό φόβο; Μια αβεβαιότητα αποτέλεσμα αυτοϋποτίμησης; Γίνεται ακριβώς ό,τι με μένα, φεύγεις ή πεθαίνεις, αργά ή γρήγορα, κυριολεκτικά ή μεταφορικά, δεν έχει καμία σημασία, φεύγεις ή πεθαίνεις με όλους τους τρόπους. Ό,τι ακριβώς με μένα.
Εφηβεία μακριά από το αγαπημένο χάος της απέραντης μεγαλούπολης. Η Αθήνα των στενόδρομων, των λαβυρίνθων, οι εμπειρίες από τα βιώματα με τους άγνωστους, η δυσπιστία και ανωνυμία ένα μείγμα εκρηκτικό με την περιέργεια, τον αυθορμητισμό, τον διάχυτο ερωτισμό. Όλα αυτά δεν συνέβησαν ποτέ σε μένα, που τόσο ποθούσα και βρέθηκα στον επαρχιωτισμό με τον πιο παραφιλολογικό, επιφανειακό και κομπαστικό ύφος, μια παγίδα αυτοπροβολής του είσαι ό,τι δηλώσεις, αρκεί να το πληρώσεις στα ταμεία των συνοικιακών παραστάσεων με τα κατάλληλα εξαρτήματα, τουτού, φρου φρου, αρώματα και πολύ πολύ ύφος. Μια λαίλαπα βαρεμάρας, ένας οχετός πλήξης, ηθικολογία, κερδοσκοπία, κουτσομπολιά και αγιαστούρα του παπά, και κάθε φορά να βραβεύεται ο κορυφαίος καμακόβιος, ο πιο σουρλουλούς μπερμπάντης στα κωλάδικα και σκυλάδικα των πέριξ αστικών κέντρων, ο πιο καπάτσος ψαράς πελατών και όλοι μαζί στις εορτές των Αγίων Πάντων, την Αγίας Τριάδας, του Αγίου Νικολάου, το Πάσχα και της Παναγίας τον Αύγουστο να παρελαύνουν με τα 'μάξια και τα συμπράγκαλα των τελευταίων μοντέλων χλιδάτης εμφάνισης εν διαρκών σταυροκοπημάτων ντεγλαρεϋποκριτικά και τσαχπινομπιρμπιλιάρικα. Η αμηχανία είναι πολύ έντονη όταν προσπαθώ να γράφω για τα εφηβικά μου χρόνια. Σαν μια φυλακή. Άνετη, βολική, με άφθονη ηλιοφάνεια, βαθύ θαλασσί και ανοικτό καθαρό γαλάζιο. Αλλά άδεια. Τίποτα το συναρπαστικό. Αρκετό διάβασμα, πολλή δουλειά για την ηλικία, και πάνω απ' όλα ένας διαρκώς αποτυχημένος, ανεκπλήρωτος νεανικός έρωτας. Έπρεπε ν' αρχίσω τις σπουδές στην κοινωνιολογία για να με απελευθερώνω, τουλάχιστον μες στο μυαλό μου. Κάποιοι επιτυχημένοι τραγουδοποιοί πιστεύουν πως για να γράψει κάποιος στίχους πρέπει να πέσει με τα μούτρα στις κοινωνικές μελέτες και θεωρίες. Κι όμως συντελείται ένα θαύμα μέσα μου ακριβώς τότε, που έμελλε να μείνει κρυφό ακόμα και από μένα τον ίδιο μέχρι πια που άρχισα, μετά από πολλά χρόνια, να γράφω ποίηση. Η συλλογή δίσκων, κυρίως ελληνικής μουσικής και προπαντός έντεχνου τραγουδιού. Μαζί με τις βουτιές στη θάλασσα ήταν η ακρόαση μουσικής οι δυο μεγάλες μου αγάπες. Ούτε καν τα πρώτα νυχτοπερπατήματα σε μια ανούσια ατμόσφαιρα της ποπ, δίχως ένα σοβαρό ζωντανό πρόγραμμα για μύηση στους δρόμους της μελωδικής ποιητικότητας. Ερασιτεχνικές απόπειρες κι αυτές σκόρπιες και σπάνιες. Ακόμα και οι συναυλίες δεν ήταν καν εβδομαδιαίες. Το άγαλμα της το αφιερώνω, σε εκείνη την μικρή πλατεΐτσα με την ρωμαϊκή στήλη στη μέση και την βυζαντινή εκκλησούλα, την Παναγίτσα, είχαμε βρεθεί και τα λέγαμε για ώρες. Πάντα με φαντάζομαι να χορεύω ακριβώς αυτό το ζεϊμπέκικο σ' αυτό τον χώρο, γύρω από τον πέτρινο στύλο, εκείνη να κοιτάζει από το παράθυρο του σπιτιού της αμίλητη, καρφωμένα τα μάτια της στις κινήσεις των ποδιών μου, σαν να τα κινάει, και τα άστρα να σηκώνουν το υπόλοιπο σώμα, λες και είμαι η μαριονέτα τους, αυτή να με κρατά στη γη και ο ουρανός να με τραβά στα σπλάχνα του και όπως το αγρίμι να χορεύω απέναντι στον χάρο και να μου χτυπά παλαμάκια στον ρυθμό της μουσικής. Ο έρωτας κι ο θάνατος. Πόσο πολύ την αγάπησα, την έβλεπα στον δρόμο, πιτσιρίκι που ήμουν, και κόμπιαζα, δίσταζα, έτρεμα, έχανα τα λόγια μου. Ένας ερωτευμένος με τον φανταστικό του έρωτα, αφού με απέρριπτε εκείνη, αφού έβρισκε υπερβολικές τις εκδηλώσεις μου, ήμουν και αρκετά λαϊκός ως προς τα αστικά της μέτρα και σταθμά. Γόνος οικογένειας καθηγητάδων, με πιάνο και αγγλικά, εκσυγχρονισμός στη γλώσσα, τα γαλλικά είχαν γίνει ντεμοντέ. Επιπλέον και το κυριότερο Σαββόπουλο αυτή, Καζαντζίδης εγώ, και ο Πουλόπουλος της ξίνιζε, όπως και ο Πάριος άλλωστε, έστω κι αν παραδέχτηκε τη φωνάρα του πολλά χρόνια αργότερα. Αναπολώ την εποχή, ανασύρω τις εικόνες από το υποσυνείδητο, οι ανεκπλήρωτοι πόθοι είναι δεσμά και τα λύνουμε μόνοι μας. Από το κλάμα της απόρριψης στη συμφιλίωση με αυτήν, στην μετεξέλιξή της σε φιλία, έμαθα μαζί της ν' ακούω εξομολογήσεις για τους έρωτές της, εξιστορήσεις περί ιντρίγκων στα ωδεία, άκουγα, άκουγα, άκουγα... Ο πραγματικά ερωτευμένος άνθρωπος τιμά τα συναισθήματά του ακόμα και αν δεν βρίσκει ανταπόκριση, επιδιώκει την συναναστροφή με τον άνθρωπο που τον ελκύει έστω κι αν δεν εκπληρώνεται το πολυπόθητο, και περίμενα μέχρι να ωριμάσει το ατελέσφορο συναίσθημα του για να βρει την απαραίτητη διέξοδο. Όταν συνευρέθηκα με την αδελφή της ήταν σαν να ήμουν σε μια νεφέλη ανοιχτόγκριζης και φευγάτης διάθεσης. Σαν να έβλεπα στο σώμα που αγκάλιαζα δυο σώματα, λες και οι φωνές που άκουγα ήταν διφωνικές, οι ομιλίες διέθεταν τον φανερό και τον κρυφό διάλογο, λες και συνουσιαζόμουν με δυο γυναίκες την πραγματική και την άλλη που είχα πλάσει στο ασυνείδητό μου με τα χρόνια. Οι έρωτες είναι τυφλοί, γίνονται λογικοί εκ των υστέρων με την εκλογίκευση και καταστρέφονται· όποιος εξηγεί λογικά τη διάρκεια της σχέσης του δεν είναι ερωτευμένος πια, η αγάπη δεν φαίνεται να δικαιολογείται, ο συμβιβασμός είναι πια παγιωμένος. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να κάνουν υποχρεωτικά οικογένεια. Οι γεννήτορες δεν είναι αυτόματα και γονείς. Ο έρωτας για να είναι το κατώφλι στην ερωτική αγάπη δεν πρέπει να επιδιώκει όφελος, μήτε να στοχεύει στην ίδρυση νοικοκυριού και την ανατροφή και αγωγή των απογόνων. Ξέφυγα. Με την αδελφή της κάναμε σαν παλαβοί. Σεξουαλικά. Είχα την εντύπωση πως θα μπορούσα να βίωνα την κατάληξη του ευνουχισμού, του ξεριζώματος, ήταν αναπόφευκτο πέρα από το κρεβάτι να νιώθουμε άβολα. Ο καυγάς μας ήταν η τελική ρήξη και με τις δύο και η αποδέσμευσή μου από μια συναισθηματική μέγγενη.
Η περίπτωση του αδελφού μου είναι καθαρά λογιστική. Ο ισολογισμός βασικά συμπληρώνεται πάντα από το κέρδος και επουδενί να υπερβεί τα όρια του χωραφιού. Όχι, δεν είναι των επενδύσεων με υψηλό ρίσκο και με τίποτα επιχειρηματικό πνεύμα. Πάνω από όλα την ησυχούλα του και στρωτή ασφαλή ζωίτσα, τουτέστιν θα δαγκώσει και εκεί που τον παίρνει, πρώτα από όλα τους εύκαιρους, τους πιο κοντινούς και βολικούς, αυτούς που δεν πολυεκτιμούν τα φράγκα, υποτιμούν τα υλικά αγαθά, δηλαδή εμένα. Γύρισε ο τέντζερης και βρήκε το καπάκι, με τη μάνα μας. Κάτω από τη μηλιά θα πέσει και το μήλο, με εξαίρεση εμένα, που ενώ έπεσα από τη μηλιά κατρακύλησα στην καρύδια και βάλθηκα ν' αποδείξω πως είμαι σκίουρος. Γιατί αφού άλλαξα περιβάλλον είπα μέσα μου να το ρίξω και στα θαύματα. Τις ποιητικές μεταμορφώσεις. Για τον δευτερότοκο δεν ισχύουν αυτά, ένα κι ένα κάνει δύο, ποτέ και για κανένα λόγο ένα ή τρία, για να έχει ξένοιαστο το κεφάλι του ακολουθεί το δόγμα να βγάλουν οι άλλοι τα κάστανα από τη φωτιά, και αν χρειάζεται τα βρίσκει και με αυτούς που τον φτύνουν με ανταλλάγματα φυσικά. Η ζωή είναι ένα έντιμο αλισβερίσι. Ορθά κοφτά και τσεκουράτα σαν τον στρατηγό κι αυτός στην ταινία ο δε ανήρ να φοβάται τη γυναίκα.. ναι, ναι μεγάλη πυγμή ο αδελφός μου, ό,τι πει η συνειδοτσέπη του. Διότι όπως λέει και το τραγούδι, σαν ο αδελφός βρεθεί στα χρέη και ξενιτευτεί, το μερτικό του από τη χαρά και την περιουσία δεν του ανήκουν· έφυγε, δεν έφυγε; Καλά το έκανε γιατί μας μένουν εμάς, και τα χρέη τα δικά του, πάντα δικά του, κι όλο αβγαταίνουνε, να τα χαίρεται. Και έτσι η μοιρασιά δικαίως γίνεται η χασούρα στους απόντες και τα κέρδη στους παρόντες. Να 'σουν εδώ να έπαιρνες. Εσύ φταις που λείπεις. Μάλιστα σαν βγήκα από το ψυχιατρείο και εξέφρασα την επιθυμία να επισκεφτώ τους δικούς μου, απευθείας σκοτώθηκε να μου γράψει, όχι πως εγώ του ζήτησα κάτι, τσου, τσου, τσου, αλλά των φρονίμων τα παιδιά πριν τους βρει η μπαταριά προφυλάσσονται. Μην τους κολλήσω και κανέναν ιό. Κατάθλιψη είχα, μην βουτηχτούν στην μαυρίλα. Όβερ, δεν έχει θέση να κοιμηθείς στο σπίτι μου, όβερ, δεν σε φιλοξενώ. Πάντως υπήρχε σιωπηρή συμφωνία γιατί ποτέ δεν του ζήτησα φιλοξενία. Αυτός από το άγχος του και την πίεση που δεχόταν βιάστηκε να ενεργήσει. Κι εδώ έρχεται το ερώτημα σαν βρυχηθμός λιονταριού και γαϊδάρου γκάρισμα: τι εστί συγγένεια; Και καλά πως τα αδέλφια πλακώνονται είναι γνωστό, μα το πιο κρίσιμο, κυρίως στην ελληνική κοινωνία που παραμένει συγγενοδέσμια λόγω ακριβώς και του απαρχαιωμένου ή παραδοσιακού οικονομικού-παραγωγικού μοντέλου, το οποίο βασίζεται στον οίκο, έστω κι αν ο θεσμός της οικογένειας έχει υποστεί ισχυρότατους τριγμούς λόγω της κρίσης και οι μονογονεϊκές οικογένειες αυξάνονται και πληθύνονται, αφού οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις είναι και παραμένουν παρά την υπερχρέωση των νοικοκυριών η ραχοκοκαλιά της παραγωγικής δραστηριότητας, επαναλαμβάνω το πιο κρίσιμο ερώτημα είναι: η ανασυγκρότηση της κοινωνίας με όρους κοινωνικής ελευθερίας ώστε η κινητικότητα των μελών της να μπορεί μέσα από αξιοκρατικές διαδικασίες να στελεχώνει τους θεσμούς και τις δομές της. Όσο το σόι είναι το βασικό πλαίσιο των σχέσεων τόσο και άνθρωποι σαν και μένα, που επιθυμούν να υπερβούν τα όρια, τις λογικές, στρατηγικές και πρακτικές του, θα πνιγούν για να επιβιώνουν τύποι σαν τον αδελφό μου, συντηρητικοί και συνεπέστατοι με την εφαρμογή των επιταγών της οικογενειοκρατίας. Έτσι, εντός του συγγενοϊστοπλέγματος για μένα θα ίσχυε το τουμπεκί ή θάνατος ενώ για τον μικρό μου αδελφό το επιτυχώς και ησυχούλικα. Κι έτσι φτάνουμε στο ζουμί της υπόθεσης. Όλοι τα χώνουμε στους πολιτευτάδες και στον εξωτερικό παράγοντα και μεις δεν φταίμε σε τίποτα. Αλλά τα γλυψίματα, τα πεσκέσια και τα παρακάλια, να μωρέ το παιδί πήρε πτυχίο και ψάχνει δουλειά, δεν το βολεύεις σ' ένα γραφείο, εγώ και η φαμίλια μου δέκα ψήφους σου δίνουμε τη φορά. Ή το αμίμητο εμείς τον ρίχνουμε καρφωτό σε σένα, να περάσει ο δρόμος από κει, να εκείνα τα χωράφια, αν και κατσάβραχα ό,τι πρέπει για μια μονάδα κτηνοτροφική, για ένα πάρκο ανεμογεννητριών, στην παραλία φτιάχνουμε μια μονάδα και σε βάζουμε και συνέταιρο. Όλα για την οικογένεια, πυρηνική και ευρεία, και για τα δικά μας παιδιά. Αυτής της νοοτροπίας το αδέρφι. Και έτσι αναπαράγεται και ο άλλος φαύλος κύκλος. Ο φαλλοπατριαρχικοοικογενειακός. Ουσιαστικά όσο απουσιάζει το κοινωνικό κράτος για την καθοριστική στήριξη της μητρότητας, του παιδιού και των γερόντων, ο οικογενειακός θεσμός με όλες τις παθογένειές του θα συνεχίζει να σέρνεται, να εγκλωβίζει και να πνίγει τα μέλη του, ακριβώς διότι ως απαρχαιωμένος, ξεχαρβαλωμένος θεσμός θα επιτελεί λειτουργίες με διαστρεβλωτικό και αναποτελεσματικό τρόπο. Δεν θα χρειάζεται να είναι ο άρρεν μάτσο, δηλαδή αγριοτσαμπουκαυτάρχας, όχι, απλώς επειδή τα υπόλοιπα μέλη θα εξαρτώνται από το πλαίσιο που ορίζει αυτός, θα υποκρίνονται, θα αποσιωπούν, θα αποκρύπτουν, θα ψεύδονται, θα φυτρώνουν διαρκώς τοξικές σχέσεις αλληλεξάρτησης ώστε τα συμπλέγματα να δένουν σε ένα δίκτυο διαπλοκής ψυχές, καρδιές και όνειρα με τη λογική να ραδιουργεί κοινωνικοπαθολογικά. Όμως κι έτσι όσο αποδίδει αυτός ο επιβιωτικός μηχανισμός θα λειτουργεί τσάτρα πάτρα η οικογένεια, αλλά με βάση τις τεχνολογικές εξελίξεις, πολύ σύντομα με όρους των χρονικών διαστημάτων σχετικές με τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, εξαφανίζεται η υλικοτεχνική υποδομή των οικιακών και οικογενειακών οικονομικών δραστηριοτήτων. Όταν λοιπόν τα μπικικίνια έχουν εξαντληθεί η αποσυναρμολόγηση και ο κατακερματισμός των αντίστοιχων δικτύων σχέσεων και αλληλοδράσεων θα είναι ένας κυκεώνας παράκρουσης και σχιζοφρένειας. Όπως το έθνος λειτουργεί στις εορταστικές εκδηλώσεις και στα πανηγύρια, αλλά στα ζόρια φτάνουμε στα πρόθυρα εμφύλιου ή ξεσπά ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα ή επιτείνεται η λεηλασία των κρατικών υποδομών και τα πουλάμε όλα στο σφυρί, όμοια με τη θρησκεία εκδηλώνουμε την πίστη μας στις μεγάλες εορτές για να κάνουμε το κομμάτι μας, να αυτοπροβληθούμε ή μες στην απελπισία μας το ρίχνουμε στο σταυροκόπημα μέχρι να περάσει η μπόρα ή να μας θάψουν στα θυμαράκια, άλλα πάντα το μυαλό στην αρπαχτή, την καλή να πιάσουμε και να δώσει ο Θεός πλούσιοι να γίνουμε, ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και με την οικογένεια. Αγαπάνε αυτόν που παίζει τον ρόλο του διαχειριστή ή του κουμανταδόρου ή αυτού που μ' έναν τρόπο βγάζει τα φράγκα συντήρησης. Και τα θετικά συναισθήματα τελειώνουν όταν εξανεμιστούν και οι τελευταίες δεκάρες. Όπως το είπε και ποιητής στο φαλιμέντο του κόσμου αυτού, που έλαχε σε μας, μόνο αν τολμήσουμε υβριδικούς θεσμούς να συστήσουμε θα τα βγάλουμε πέρα. Αλλιώς δεν θα προλάβουμε ούτε καβαλάρηδες του ουρανού να μας δούμε με τόση φρίκη που απλώνεται και συσσωρεύεται. Φαντάζει γελοίο, είναι τραγικό, μια ιλαρότητα παρανοϊκή, αλλά τα σφαγεία έχουν αυξηθεί με γεωμετρική πρόοδο και πια, αφού όλα τα ζώα έχουν τη θέση τους στην αλυσίδα παραγωγής, δεν μένει παρά να συνεχιστεί η ίδια διαδικασία και με τους ανθρώπους. Πόσο απάνθρωποι, βάναυσοι, το έγκλημα κυλά στις φλέβες μας, υβριδικούς πολέμους, υβριδικά όπλα ήταν οι πρώτες εφευρέσεις, μετά τα υβριδικά οχήματα αλλά με την κοινωνία μόνο οπισθοδρόμηση. Το ρίξαμε στην θρησκειολαγνεία, εθνοκαπηλεία και ποδοσφαιρομαστούρα. Το κερασάκι στη μαλαγανιά ολκής ήταν η σύγκρουση πολιτισμών. Κολακέψαμε τόσο πολύ τις εγωπάρτες μας ώστε να πιστέψουμε τα ψέματα για να επιχειρηματολογούμε πειστικά για τις θηριωδίες μας. Τι γελοίο, παράταιρο εντελώς, σύγκρουση πολιτισμών στη φάση της παγκοσμιοποίησης, λες και τώρα συναντιόμαστε για πρώτη φορά, σαν να μην είναι ο διεθνοποιημένος καπιταλισμός η ομογενοποιητική δύναμη της ανθρωπότητας, Κάποτε γράφανε το παραμύθι Ο γύρος του κόσμου σε ογδόντα μέρες και σήμερα μ' έναν πύραυλο συστημένο, σε ογδόντα λεπτά, εξολοθρεύεις το ανθρώπινο είδος.
Ο λογοτέχνης δεν είναι κάποιος τύπος που γράφει κλεισμένος σε γραφείο φανταστικές ιστορίες της πραγματικότητας. Δεν καταβροχθίζει βιβλία σαν να είναι ένας καρχαρίας της μελέτης, ούτε επικεντρώνεται πρωτίστως στο παιχνίδι των συνδυασμών των λέξεων σαν να είναι το δελφίνι της γλωσσοπλασίας. Οι εθνικές γλώσσες έχουν εξαντλήσει τα όριά τους προ πολλού, οι ιδεολογίες κάνουν περίπατο στα καπιταλιστικά μπορντέλα για να αυτοπροβληθούν και ξεπουληθούν, και οι κοσμοθεωρίες έχουν φτάσει στον πάτο της έμπνευσης, κερδοσκοπώντας εις βάρος του ουμανισμού σε μια ανούσια πάλη επικράτησης κι επιβολής με όρους την ωμή κι ανούσια κυριαρχία. Φονταμεταλισμοί, εθνικιστικές κορώνες και ρατσιστικές ονειρώξεις είναι εργαλεία των αποκομμένων ελίτ από τις μάζες για να επιβάλλουν την πεποίθησή τους πως ο άνθρωπος δεν είναι ανθρωπιστής, παρά ένα ον κερδοσκοπικό, δηλαδή αυτοεπιβεβαιώνονται με την ίδια τους την προπαγάνδα για να ανοίξουν το κόκκινο χαλί στην τεχνητή νοημοσύνη ως κυρίαρχο οργανοπαίκτη της χαοτικής καταστροφικής κατάστασης που οι ίδιοι με τους ανταγωνισμούς και τους υπερφίαλους κυνισμούς προκαλούν. Νομίζουν πως με τα παγκοσμιοποιημένα δίκτυα καπιταλιστικών συσσωρεύσεων θα επικρατήσει μια νέα ψευδοεπιστημονικά επιχρυσωμένη δουλεία. Γελάστηκαν, οι παγκόσμιοι πρωταγωνιστές είναι τα κράτη και σαν Λερναίες Ύδρες στο διάβα τους θα κατασπαράσσουν οτιδήποτε σχετικά ισχυρό για να νικήσουν ως οι απόλυτοι δυνατοί. Ο Τραμπ με τον Μασκ συμμαχούν μέχρι να οδηγηθούν στην αναπόφευκτη σύγκρουση ακόμα κι αν ήθελαν να συμφιλιωθούν στο μέλλον ξανά. Ο πρώτος αν και businessman υποχρεωμένος να εκπροσωπεί το κράτος θα υπονομεύεται από τον δεύτερο με τη θέλησή του που υποστηρίζει το κεφαλαιοκρατικό, ιδιωτικό παρακράτος, μέχρι να συλλάβει ο πρόεδρος πως διακυβεύεται η φυσική του υπόσταση ως εγγυητή της ψευτοειρήνης από την αδηφαγία των μαφιόζων. Οι φαινομενικά στενοί συνεργάτες και σύμμαχοι θα αλληλοσπαραχτούν γιατί πολύ απλά κανένας ιδιώτης κερδοσκόπος δεν ενδιαφέρεται για το ελάχιστο κοινό καλό και μέσα από την αναπόφευκτη σύγκρουση με τους υπεύθυνους της ελάχιστης δημόσιας τάξης θα αναδυθεί η επιλογή της μετανθρωπικής εφαρμογής του ελέγχου της ανθρώπινης κοινωνίας από έναν υπολογιστή διάνοια, μια φενάκη με δυστοπικές εξελίξεις που μόνο όταν οι μάζες αναγεννηθούν σε λαούς θα μπορέσουν με νέες ουτοπίες θα αντιστρέψουν. Η κάστα των υπερπλουσίων ξηλώνει με ταχείς ρυθμούς όλες τις μορφές κράτους. Πόλη-κράτος, δημόσιο κράτος, κοινωνικό και κράτος δικαίου, σοσιαλιστικό κράτος. Ήδη έχουν πετύχει την επανιδιωτικοποίηση της υγείας και της παιδείας, την εξάπλωση του μισθοφορικού στρατού, την ιδιωτικοποίηση της επιστήμης μέσω των επενδυτικών προγραμμάτων των εταιρειών, το ρεύμα, το νερό, τις τηλεπικοινωνίες, τον τομέα της φροντίδας. Ο στόχος είναι η κατάργηση του κράτους ως μονοπώλιο της βίας, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη διάχυση της βίας σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου με στόχο τη διάλυση των τοπικών κοινωνιών. Αυτή είναι αμερικανοβρετανική πατέντα. Και όπου βρίσκουν πρόσφορο έδαφος, δηλαδή ασθενείς κοινωνικούς ιστούς με μεγάλα κοινωνικά σύνολα σε αντιπαράθεση, επιτείνουν την ένταση, ανεβάζουν τα ντεσιμπέλ της όξυνσης και ξεσπάει μια επανάσταση δημοκρατίας ή ένας εμφύλιος περί δικαιωμάτων και ξεχαρβαλώνεται το κοινωνικό πλέγμα, δομή και υποδομή. Και δεν χτίζεται κάτι νέο, όχι, απλά ενισχύεται το χάος με τα πιο κατάλληλα μέσα. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, το Ιράκ, το Αφγανιστάν, η αραβική άνοιξη, η Ουκρανία και η κεντρική με την ανατολική Αφρική είναι τα παραδείγματα.
Τίποτα δεν είναι στη ζωή τόσο εύκολο όπως στα μυθιστορήματα. Σκεφτείτε τον κόσμο σε μια μικρογραφία, αυτή του εγκεφάλου, και θα καταλάβετε πως το ανθρώπινο μυαλουδάκι είναι μια απλοϊκή απεικόνισή του, τίποτα λοιπόν δεν συμβαίνει τόσο απλοϊκά, πριν συμβεί, και όταν το συμβάν συντελεστεί τότε όλα είναι απλά σχετικά μ' αυτό αλλά πριν και μετά από αυτό το χάος. Η συγγραφή ενός λογοτεχνικού κειμένου, με υπόθεση, δομή και πλοκή, μ' αρχή, μέση και τέλος, με κορυφώσεις αγωνίας και λεκτικές περικοκλάδες ευφάνταστης ηρεμίας, είναι όλα μια ενδιαφέρουσα τέχνη για να παρουσιάσει κάποιος φανταστικά την πραγματικότητα, όμως η πιο ουσιαστική απόδοση της τελευταίας είναι το βίωμά της από τον λογοτέχνη. Έτσι λοιπόν, το είδος που προσπαθώ να γεννήσω είναι αυτό της περιγραφής βιωμάτων, της βιωματικής εξιστόρησης, με αφορμή ένα θέμα όπως οι νεόπλουτοι της ελληνικής κοινωνίας στην Μεταπολίτευση, αλλά η απόδοση της περιόδου, της ατμόσφαιράς της, των πτυχών της και των δρώμενών της, απαιτεί ένα άλλο είδος συγγραφικής δημιουργίας το οποίο μοιάζει με πεζογράφημα, με διήγημα, με αυτοβιογραφία, με ημερολόγιο, διακρίνεται από το μυθιστόρημα κυρίως από τον χειμαρρώδη, αυθόρμητο, χαοτικό και αποσπασματικό τύπο του κειμένου, μιας πρόζας που είναι εντελώς βιοπραγματική, βιοανασυνθετική, βιοπεριγραφική. Οπότε μιλάμε για βιοδιήγημα ή βιοπρόζα. Και πάμε τώρα στη φιλία. Μαζί με τον έρωτα είναι οι δυο πιο δυνατές πηγές συγκινήσεων, διεργασιών, μεταμορφώσεων και ενσυναίσθησης. Όμως ειδικά για το τελευταίο, βασική προϋπόθεση κατέχει η διατήρηση και εξάντληση της ενεργειακής δράσης εντός του εσωκόσμου ενός ανθρώπου με πλήρως συνειδητό τρόπο. Σημαίνει πως η κάθε πληροφορία, ερέθισμα, διάδραση και εμπειρία αναλύονται, αποκρυπτογραφούνται κι ερμηνεύονται με τέτοιον αφομοιωτικό τρόπο ώστε η εσωαναγεννητική επίδραση να εκδηλώνεται φανερά και ουσιαστικά. Αυτό όλο το πακετάκι είναι μια ουσιαστική διάσταση της βιοπρόζας. Κι έτσι φτάνω σ' έναν από τους κολλητούς μου για πολλά χρόνια –που δεν είναι πια– που διαδραμάτισε αρνητικό ρόλο όσο κι αν εμφανιζόταν απλοϊκός και μονόχνοτος με απίστευτα ψυχικά σκαμπανεβάσματα στις συμπεριφορές του. Δεν θα ασχοληθώ με την οικογένεια ούτε τον περίγυρό του. Θα τους προσέβαλα και δεν έχω καμία διάθεση, πρόθεση περί αυτού. Μ' ενδιαφέρει ο ίδιος όχι ως προσωπικότητα, δεν έχει κάτι το ιδιαίτερο εκτός από λεφτά που απέκτησε από την οικογενειακή περιουσία, αλλά ως τύπος ανθρώπου· συγκεκριμένα είναι αυτό που λέμε παίκτης, επενδυτής, δηλαδή τζογαδόρος, προσπαθεί ν' αρπάξει ευκαιρίες με αγοραπωλησίες ακινήτων και μετοχών για να αβγατίσει τα κληρονομημένα. Όχι δεν είναι αυτοδημιούργητος, μήτε επιστήμων με επαγγελματικές δραστηριότητες στον ιδιωτικό τομέα, ούτε καν επιχειρηματίας, έχει το πακετάκι του και προσπαθεί με διασυνδέσεις να το μεγεθύνει. Το παίζει παικτρόνι. Κάτι ακόμα σχετικά με το μυθιστόρημα και την βιοπρόζα. Πια, χάρη στις εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης, AL ή ChatGPT, είναι εφικτή η συγγραφή όλων των ειδών κειμένων αρκεί μια καλή προεργασία, σχεδιασμός, κατάλληλη διατύπωση ερωτημάτων και ψάξιμο γνώσεων. Με μια σχετική λογοτεχνική μαεστρία, φιλολογική μπερμπαντισιά και λωποδύτικη φαντασία μπορεί να γίνει το στεγνό κείμενο του υπολογιστή ζουμερό κουνουπίδι, δεν παύει όμως να είναι προπαρασκευασμένο. Σαν τις έτοιμες κατεψυγμένες πίτσες που τις στρώνει κάποιος με μια επιπλέον στρώση μοτσαρέλα. Είναι λοιπόν σήμερα ευκολάκι να γραφτούν μυθιστορήματα και με διάλεκτο. Αντίθετα, η παρουσίαση του κατασταλαγμένου βιώματος σφαιρικά, πολυεπίπεδα, στατικά, δυναμικά και με ακριβή στοιχεία, μέσα στο επιτρεπτό πλαίσιο του νόμου περί προσωπικών δεδομένων, εξασφαλίζει μοναδικότητα και πρωτοτυπία. Γι' αυτό πια και ο αυθεντικός λογοτέχνης θα διαβάζει λίγο, έξω, κατά τη διάρκεια των μετακινήσεών του και θα συλλέγει εμπειρίες πολύ. Έτσι λοιπόν η επικέντρωσή μου στον εν λόγω αλλοτινό φίλο είναι και μια δοκιμή αυτής της συγγραφικής οπτικής και με κύριο εργαλείο την εσωτερικότητα, δηλαδή την ψυχοσύνθεση της συναναστροφής μας με τον δικό μου συναισθηματικό γνώμονα. Το ενεργειακό αποτύπωμά μου στην σκιαγράφησή του. Τρέχαμε από την εφηβεία μαζί στον στίβο εκατό και τριακόσια, μα ήδη από τότε σαν να ήμασταν σε διαφορετικές πίστες και ο ένας αδιαφορούσε πλήρως για τις επιδιώξεις του άλλου. Η προσπάθεια διατύπωσης προτάσεων που να κρατούν το συναισθηματικό περιεχόμενο και να παραμερίζουν τον συναισθηματισμό σε αυτήν εδώ την περίπτωση δεν είναι εύκολη, γιατί ήμασταν και οι δύο υπερβολικά μελοδραματικοί στις εκδηλώσεις μας, αφού είχαμε κοινά αγαπημένα τραγούδια των Πλέσσα, Χατζή, Καζαντζίδη, Στράτου Διονυσίου, με μία διακριτική διαφορά, ο Μανώλης γνώριζε πως το οικονομικό όφελος και το ατομικό συμφέρον προηγείται όλων, ενώ εγώ ακολουθούσα το συναίσθημα μέχρι εσχάτων και στην σκοτεινή του πλευρά και μόνο η μελέτη, η διανοητική, θα μπορούσε να ανασχέσει την αυτοκαταστροφική πορεία. Όπως κάνω τώρα. Το ψυχογράφημα αυτού του ανθρώπου ήταν μια σφαίρα με σκληρό πυρήνα πράξεις αριθμητικής, δεν συζητάμε για αναβαθμισμένα μαθηματικά, αλλά για πρακτική άσκηση του εγκεφάλου σε καθημερινά οικονομικά με στόχο το κέρδος κυρίως υπό την μορφή των εισοδηματικών στρατηγικών που ένας τραπεζικός σύμβουλος προτείνει, όπου το ρίξιμο των χρημάτων σχετίζεται με τον τόκο απόδοσης, την τιμή αγοράς και το ρίσκο της χασούρας. Άλλωστε, όταν μου δάνεισε πέντε χιλιάρικα ευρώ τα οποία δεν του επέστρεψα ποτέ λόγω της χρεοκοπίας μου, με κατηγόρησε, όχι για ανηθικότητα αλλά για ηττοπάθεια, ακριβώς γιατί δεν είχα τα λεφτά να του τα γυρίσω. Φυσικά μια τέτοια κατηγόρια είναι τιμή μου, γιατί αυτή δεχόμουνα και από τους υποτιθέμενους δικούς μου ανθρώπους, και επειδή από την εφηβεία μας σιχαινόμουν το χρήμα, ό,τι διέθετα δεν το σπαταλούσα σε καταναλωτικές εξάρσεις, όπως αυτός, αγοράζοντας ακριβά αυτοκίνητα, μηχανές και μπιζού, ντεκόρ κι μουρατομπλιμπλίκια, αλλά μόνο σε βιβλία και δίσκους. Το κείμενο, για να είναι αξιόπιστο, οφείλει –ναι, καλά διαβάζετε– οφείλει ο συγγραφέας να κάνει ακτινογραφία, τομογραφία, υπέρηχο, ενδοσκόπηση, μαγνητική, ψυχοκοινωνική ανάλυση κι ερμηνεία, χωροχρονική περιγραφή και δυναμική αλλαγών και κοινωνικοανθρωπολογική παρουσίαση, με τοτέμ και ταμπού στην καθημερινότητα των δρώντων. Ως προς το τελευταίο θα μπορούσαμε να τονίσουμε ότι το χρήμα είναι το καθολικό ιερό αντικείμενο της καπιταλιστικής παγκοσμιότητας, τα ταμπού σχετίζονται με τις συμπεριφορές απώλειας ευκαιριών και κέρδους ενώ οι στρατηγικές επιβίωσης συνδέονται στενά με τους τρόπους κερδοσκοπικής χρήσης των εφοδίων, προσόντων, δυνατοτήτων που διαθέτει ένα άτομο σύμφωνα με τη διατίμηση της αγοράς αποδόσεων. Αυτό ακριβώς κάνει και ο πρώην φίλος μου με τα όπλα που διαθέτει και την ρεαλιστική λογική δράση οφέλους. Έπεται συνέχεια.
Βιοδιήγημα είναι όταν σε μια χρονική αλληλουχία συμβάντων και γεγονότων στηρίζω την αφήγηση με θέμα κάποια βιώματά μου. Η διάσταση του χρόνου έχει καθοριστική σημασία. Βιοϊστόρημα είναι μια βελτιωμένη έκδοση του πρώτου, αφού λαμβάνει υπόψιν τις τρεις διαστάσεις του συμβατικού ιστορικού χρόνου, της καθημερινότητας, των κοινωνικών αλλαγών και των δομών. Σαφέστατα και η περιγραφή του χωροχρονικού διάκοσμου έχει καθοριστικό ρόλο για την πληρέστερη παρουσίαση των βιωμάτων σε ιστορικό πλαίσιο. Τίποτα από τα δύο δεν μου κάνει, γιατί δεν ικανοποιείται μια βασική εμμονή μου, η ανεξαρτητοποίηση από τον χρόνο, ώστε να μπορώ να τον χειρίζομαι ως συγγραφέας αντί να με καταδυναστεύει αυτός. Το «βιογραφία» δεν μου αρκεί γιατί είναι θεμελιωμένη στην εξιστόρηση δρώμενων σε χρονική σειρά. Οπότε βιοπρόζα επειδή είναι πεζό κείμενο, ή βιογράφημα με τις πολλαπλές παραμέτρους, και όχι μόνο την οριζόντια και την κάθετη, στο οποίο οι διαστάσεις είναι χωροχρόνος, αιωνιοσύμπαν, ψυχοκοινωνικότητα και υποκειμενοαντικείμενο και σε όλα αυτά λαμβάνεται η σωματότητα ως υλοενέργεια, εν ολοκληρία. Σαφέστατα και ο υλικός οργανισμός με όρους φυσιολογίας οργάνων, η ψυχή ως ιδανικά και συναισθήματα, ο νους ως αφηρημένη σκέψη, έχουν αναλυτική αξία, αλλά η δράση ως σύνολο συμπεριφορών και ενεργειών βρίσκεται στο επίκεντρο. Τάβλι, μπάνια, γλέντια. Το τρίπτυχο της ανεμελιάς.
Το μυθιστόρημα πέθανε όταν έκανε την εμφάνισή του ο κινηματογράφος. Ας πούμε ότι η αυτοκρατορία των αισθήσεων του Οσίμα πλησιάζει στα έργα του Χένρι Μίλερ, ο Νονός του Κόπολα αγγίζει τον Ντοστογιέφσκι, τα έργα του Πολάνσκι, του Κασσαβέτη του Όρσον Ουέλες τον Κάφκα, ο Αϊνζεστάιν, ο Αγγελόπουλος και ο Ταρκόφσκι υπερβαίνουν τα όρια των κλασικών πεζογράφων· ένας από τους μεγάλους και τελευταίους του είδους που κράτησε την σημαία της μυθιστορίας ψηλά όταν επικρατούσε το σινεμά των στούντιο, ο Καζαντζάκης, εξαιτίας του οποίου έγινε ο Κακογιάννης φίρμα. Και μετά ήρθε το δραματοποιημένο ή μη ντοκιμαντέρ και πήρε τα σκαλπ των συγγραφέων. Ναι, ταινία στο επίπεδο του Μαρσέλ Προυστ πράγματι δεν γίνεται να γίνει ή δεν έχει γίνει ακόμη, όμως από τότε που εισέβαλε η τέχνη της εικόνας στη ζωή μας, όλοι οι συγγραφείς, συνειδητά ή ασυνείδητα, συμπεριφέρονται σαν να κρατάνε μια κάμερα στο χέρι και όχι μολύβι ή πληκτρολόγιο. Γι' αυτό και την τέχνη της μυθοεξιστόρησης την διασώζουν οι κοινωνικοί επιστήμονες, οι ψυχαναλυτές, οι ιστορικοί με τους φιλόσοφους, όπως και οι κοσμολόγοι. Μπορεί όλα αυτά να έχουν πολλές ερασιτεχνικές ατασθαλίες, αλλά αυτό που θέλω να πω είναι πως το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου σηματοδοτεί το κύκνειο άσμα της μυθιστορίας και την άνοδο του κινηματογράφου. Νομίζω πως οι ταινίες θα νικήσουν την λογοτεχνική αφήγηση και περιγραφή, γιατί πια ο κινηματογράφος αναδεικνύεται το κορυφαίο προπαγανδιστικό κόλπο. Τσάρλι Τσάπλιν και Great dictator και μάλιστα ομιλών φιλμ. Βέβαια Αϊνζεστάιν και Σοβιετική Ένωση πάνε πακέτο, είναι ένα παράδειγμα επικής εργοδημιουργίας, ανάλογο της ποιότητας των ομηρικών έργων, μοναδικό, ανεπανάληπτο και τέλειας αισθητικής, πανάθεμα τον Στάλιν που δεν σήκωνε μύγα στο σπαθί του, εξού και ο διάδοχός του ο Πούτιν· πάντως ο Πάστερνακ μπροστά στον μεγάλο κινηματογραφιστή ωχριά. Από την άλλη, ο Φιοντόρ νομίζω πως κλίνει την τριπλέτα. Ναι, ναι, θα μου πείτε υπάρχει ο Γκοντάρ και ο Μπουνιουέλ. Πάντως ο Θερβάντες δεν πιάνει τον Φιοντόρ στην απόδοση της ατμοσφαιρικότητας και της ψυχοκοινωνικοανάλυσης. Λοιπόν, ο τυφλός ποιητής θα μπορούσε να είναι τέλειος κινηματογραφιστής και μυθιστοριογράφος, ο στρατιωτικός θεόπνευστος θρήσκος λογοτέχνης, ποιητής και κινηματογραφιστής και ο αιρετικός κομμουνιστής σκηνοθέτης τέλειος λογοτέχνης, δηλαδή ποιητής και μυθιστοριογράφος, εξού και η επικράτηση της δραματικής εικονοπλασίας έναντι της λογοτεχνίας στον εικοστό αιώνα. Κι όμως, μόνο ο λόγος ως όργανο από αφαιρετικά σύμβολα μπορεί να συμπυκνώσει τα πάντα, γιατί μόνο ο σιωπηρός στοχασμός μπορεί να επιχειρηματολογήσει με τον πλέον πειστικό τρόπο για την ουσία της ζωής. Για να δεχτούμε την αξία του Εσταυρωμένου, του πεθαμένου Τσε στο κρεβάτι της περίφημης φωτογραφίας, του φουσκωμένου Βούδα και την περιστρεφόμενη γη, πρέπει πρώτα να έχουμε πιστέψει, δηλαδή να έχουμε πειστεί με λογικά επιχειρήματα. Και δεν εννοούμε την επιστημονική ή τεχνοκρατική γλώσσα, αυτές είναι δυσνόητες και άρρηκτα συνδεδεμένες με την μαθηματική κρυπτογραφία, αλλά την καθημερινή, λιτή και λυτή εκφραστική διατύπωση σκέψεων κι έκφραση συναισθημάτων. Μην ξεχνάμε πως δυο από τους κορυφαίους εμπνευστές της ανθρωπότητας, ο Σωκράτης και ο Χριστός, ήταν απλοί άνθρωποι. Θέλω να πω πως οι καθημερινοί τεχνίτες της γλώσσας θα ποιήσουν τον νέο λόγο έστω κι αν ο Αϊνστάιν είναι η διάνοια της αστροφυσικής. Οι επιστημονικές ανακαλύψεις από μόνες τους δεν φέρουν κανένα πρόσημο, ο τρόπος που εφαρμόζονται ορίζεται από την επικρατούσα κοινή λογική. Και καμία λογική δεν είναι ουδέτερη της ηθικής ως τρόπος αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου και της κοσμοθεωρίας ως οπτική προσέγγισης της ζωής, του σύμπαντος και του θανάτου.
Για να διατυπώσω τον δικό μου λόγο με ποιητική μέθοδο, άρρηκτα συνδεδεμένη με την σύλληψη, εγκυμοσύνη και γέννα μετά της κατάλληλης μαιευτικής διαδικασίας, οφείλω να συλλάβω την αρχαιολογία της λανθάνουσας ύπαρξής μου. Πριν να υπάρξω και να δρω όπως είμαι σήμερα ως αυτογενής, έπρεπε να συρθώ με την αλλοτριωμένη μου υπόσταση στα πεδία της παραποίησης και να αυτοκτονήσω αυτογεννώντας με. Έπρεπε να έχω για φίλο μου αυτόν τον Μανώλη, τον υποστηρικτή της Χούντας και του Πατακού, που εκσφενδόνιζε ακραίες εθνικιστικές κορόνες για να τσουγκρίζει τα ποτήρια γεμάτα βότκα με τον Ρώσο αγοραστή του ξενοδοχείου του και κατόπιν να τα χώνει σε αυτούς που τα έβρισκαν με τους Τούρκους, εξαπολύοντας μύδρους στους τελευταίους, σχεδόν σε επίπεδο μισαλλοδοξίας, για να εξυμνεί τον Μητσοτάκη χαρακτηρίζοντας περίφημη την φιλοαμερικανική εξωτερική πολιτική και ευφυείς τους χειρισμούς του στα ελληνοτουρκικά αφού θα αποδώσουν κερδοφορία. Κατά βάθος σ' αυτόν τον άνθρωπο έδρευε ένα νήπιο με καλοκάγαθη καρδιά και ένας ενήλικας με κυνικό χυδαιοκερδοσκοπικό λογισμικό. Μπορούσε να κλαίει σαν το μωρό παιδί για τον σκύλο του που πέθανε γέρος, να σκάει στα γέλια με κάθε λογής φάρσες, να πανηγυρίζει σαν βλαμμένος οπαδός την κάθε νίκη του Ολυμπιακού και της εθνικής, να χτυπιέται σαν το χταπόδι πάνω στο τάβλι και την ίδια στιγμή που επικαλείται όλες τις συντηρητικές αξίες των πατρίς, θρησκεία, οικογένεια, να τις καταπατά για μια συμφέρουσα αγοραπωλησία. Κοντολογίς, πού να στηριχτείς και πώς να τον εμπιστευτείς. Όμως εξηγείται και η μεγάλη μας ιδεολογική αντιπαράθεση που αποτέλεσε το μυστικό κλειδί μιας ουσιαστικής γενικής διαφοράς. Μέσω της συναναστροφής του συνέλαβα πόσο διαφορετικοί ήταν οι φασιστοναζιστές από τους μπολσεβίκους, ακριβώς γιατί υπάρχει μια τάση ταύτισης αυτών των δύο από την παραπαίουσα, παρακμιακή αστική προπαγανδιστική παραφιλολογία. Αυτός λοιπόν, ως ιδεολόγος καιροσκόπος, θα θυσίαζε τα πάντα για να επικρατήσει, επιβιώσει, εγωκερδοσκοπίσει, επικαλούμενος τον ανώτατο πολιτισμό με τον πιο ρατσιστικό και τυχοδιωκτικό τρόπο ταυτόχρονα, ενώ εγώ θα πάσχιζα να αυτοθυσιαστώ για τη διάδοση του κομμουνιστικού ιδεώδους όπως το είχα στο τσερβέλο μου. Το ίδιο συνέβη στην ιστορικοκοινωνική πραγματικότητα, οι Ναζί σκορπούσαν μίσος και καταστροφή μέχρι τέλους αυτοφαντασιώμενοι πως θα πετύχουν την τελική νίκη, εκτελούσαν αμάχους ενώ κατέρρεαν, έστω κι αν γνώριζαν την ήττα τους εθελοτυφλούσαν σαν θηρία με την βάναυση θηριωδία τους πιστεύοντας πως βρίσκονταν κοντά στην κατασκευή ενός υπερόπλου. Αντίθετα, οι Σοβιετικοί το ογδόντα, λόγω ίσως και της αφελοεξυπνάδας του Γκορμπατσόφ, όσο φιλοσταλινικοί κι αν ήταν, με Καγκεμπέ και Σιβηρία, με νομεκλατούρα και μαύρη αγορά, είχαν ήδη συνειδητοποιήσει το αδιέξοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού και της δικής τους γραφειοδημοπαραποίησης. Και κυριολεκτικά, στα ιστορικά χρονικά, έκαναν μια μετάβαση στο παρελθόν βελούδινη. Και η ανακάλυψη του ιδιωτικού καπιταλισμού από απλουστευτικούς ανθρωπιστές τους μετάλλαξε σε γελοιοαρπακτικά, θρησκοκερδοσκόπους ή εξαθλιωατομιστές και από μας τους ελάχιστους, με πίστη στα κοινοκτημονικά ιδανικά, σ' αιθεροβάμονες αναζητητές. Αναρωτιέμαι πως αν ζούσαμε στην Κατοχή, όχι μόνο ο Μανώλης αλλά και πολλοί από τους συγγενείς μου, αν χρειαζόταν θα συνεργάζονταν φανερά, σιωπηρά ή στην καλύτερη θα λούφαζαν, με τις κατοχικές και φιλοκαθεστωτικές δυνάμεις. Και σήμερα τύποι σαν αυτόν, τον αδελφό, τα ξαδέλφια και τον πρώην συνέταιρό μου ζουν και βασιλεύουν σε μια Ελλάδα, περιοχή για ξεπούλημα, εμποροπανήγυρη και πλιάτσικο και δεν τους καίγεται καρφί, μιλώντας και συναλλασσόμενοι στο όνομα του έθνους και της πατρίδας. Κλαυσίγελος, φαρσοδράμα, κωμικοτραγικότητα. Και στον καθημερινό εφιάλτη μου, τόσο οικείο πια κι ανθρώπινο, σαν το δηλητήριο του νέφους της Αθήνας, στον ύπνο και στο ξύπνιο μου, μ' έχουν στημένο στον τοίχο· δυστυχώς είμαι ένας εντελώς ανώνυμος άστεγος, καμία σχέση με Πλουμπίδη ή Μπελλογιάννη, που έκλεψε τα φραγκόσυκα από το πανέρι του κεντρικού φραγκοφονιά μανάβη. Και είναι όλοι οι παραπάνω απέναντί μου, το απόσπασμα εκτέλεσης, ο δήθεν φίλος σε μια μηχανή πολυτελείας μακρινών αποστάσεων, με μια πίτσα στο ένα χέρι να καταβροχθίζει και το πιστόλι του για σφαίρες να φτύνει ζάρια, ο στενός μου συγγενής να έχει ένα κανονάκι και να με χτυπά με μπάλες μπάσκετ, έχοντας ύφος τραπεζοϋπαλλήλου, οι δευτεροσυγγενείς μου, σαν πασάδες σε μαξιλάρες ξαπλωμένοι, να με σημαδεύουν με πολυβόλα μπάμιας και ο άλλος, ο πιο χυδαίος, να με πυροβολά με κριθαράκι φορώντας μια μάσκα του Σαλιαρέλη.
Είναι καιρός Φερνάντο, ο ποιητής να ποιήσει όχι ως φυγάς καλλιτέχνης στην αδράνεια, στην κρυψώνα, στη μοναξιά του, αλλά σε αυτό που εσύ χαρακτηρίζεις ως ανάλγητη πραγματικότητα των δρώντων ανθρώπων· δίχως συναίσθημα, δίχως ανθρωπιά, να μετατρέψει τον κανιβαλικό πολιτισμό σ' ένα οικοσύστημα απελευθέρωσης. Ποσό δίκιο έχεις να πασχίζεις την απομάκρυνσή σου από καθετί χρήσιμο και την καταβύθισή σου στην αχρηστία της τέχνης. Ο αναχωρητισμός σου απέναντι σε όλα τα οπλικά συστήματα και τα ιδιοτελή συμφέροντα των ηγητόρων της φρίκης, αναπόφευκτα σε χρήζει επικεφαλής του μέλλοντος. Η πλάνη της προόδου είναι η πιο μεγάλη παραίσθηση της ανθρωπότητας. Ούτε καν ψευδαίσθηση. Γιατί όπως σωστά επισημαίνεις, το ψέμα έχει κεντρική σημασία στην ύπαρξη του καλλιτέχνη, αφού μέσα σε αυτό κρύβεται η αλήθεια που τόσο καλά παλεύει να προστατευτεί. Τι μεγαλύτερο ψέμα από το να λέμε πως οι άνθρωποι είναι όλοι ίσοι σε μια κοινωνία που, από την εποχή τουλάχιστον του αγροτικού και κατόπιν εγγράμματου πολιτισμού πάντα στη βάση μιας βαθιάς ανισότητας και αποκλεισμού ενός υποσυνόλου των ανθρώπων με στιγματισμό, υποβάθμιση, σκλαβοποίηση, λειτουργεί. Μα ακόμα και στις ψυχρές αρχέγονες κοινότητες των ιθαγενών της Αφρικής και του Αμαζονίου συναντάμε συχνά την ιεραρχική δομή οργάνωσης και τη θεσμοποίηση και θεσμοθέτηση προνομίων με ταμπού και τοτέμ τέτοια που να παραπέμπουν σε μια υπερφυσική τάξη πραγμάτων αμετακίνητη και απαράλλακτα ανισοτική. Ο Μαρξ λοιπόν στηρίζεται σ' ένα ψέμα, σύμφωνα με την επικρατούσα κατάσταση της κοινωνίας του αλλά και της ιστορικότητάς της, που πιστεύει πως οι άνθρωποι γεννιούνται εκ φύσεως καλοί και ίσοι. Φυσικά και οι διαφωτιστές, όπως τον Ρουσσώ που επικαλείστε, πιστεύουν το ίδιο, μόνο που ο Γερμανός διανοητής, επαναστάτης προχώρησε στην εμπειρική και επιστημονική απόδειξη της απάτης πάνω στην οποία στηρίζεται η καπιταλιστική εκμετάλλευση αποδεικνύοντας πως το κεφάλαιο προέρχεται από τη δουλειά των εργατών και όχι των αφεντικών τους. Αν, λοιπόν, η ανθρώπινη κοινωνία της ιστορίας θεμελιώνεται στην παραδοχή περί της φύσεως του ισχυρού, ώστε το μεγάλο ψάρι να τρώει το μικρό, τότε ο Μαρξ δεν είναι ένας φυσικός επιστήμονας αλλά ένας μεταφυσικός που πασχίζει ν' ανατρέψει την υπερφυσική θρησκευτική θεμελίωση της ανθρωπότητας περί εκ φύσεως ανισότητας στη φυσική ζωή. Γιατί εφόσον ο άνθρωπος έμαθε να τρώει κρέας και άρχισε να σκοτώνει ζώα, να εκμεταλλεύεται συνανθρώπους και ν' αντιμετωπίζει τη φύση ως νεκρό αντικείμενο αντί για ζωντανό, έπαψε να είναι και καλός. Ίσως μπορεί να ήταν κάποτε αγαθός και ίσος μεταξύ των πιθανών μεζέδων των θηρίων αλλά όχι τις τελευταίες χιλιετίες του εκπολιτισμού του και της κυριαρχίας του επί της φύσεως. Το επόμενο βήμα που επικαιροποιεί την μαρξιστική θεωρία είναι η επιστημονική απόδειξη της αλήθειας ενός νέου ψέματος, πιο ζόρικου από εκείνο του Μαρξ. Ότι η κρεατοφαγία δεν μπορεί ποτέ να κάνει τον άνθρωπο ανθρώπινο και πως μόνο αν στραφεί ο άνθρωπος προς ένα μοντέλο αυτοτροφής, δηλαδή που θα κατασκευάζει την τροφή του από ανόργανη ύλη σε τροφές με συνθέτη σύσταση όπως η φωτοσύνθεση των φυτών, θα μπορέσει να αναβαθμιστεί στον πρωταγωνιστή της συμπαντικής ιστορίας γιατί θα εναρμονίσει την ιδιαίτερη ύπαρξή του με τις δυνατότητες ελευθερίας, που μόνο οι κοσμολογικές εναρμονισμένες δυνάμεις προσφέρουν. Αυτό μπορεί να έχει να κάνει τόσο με την τεχνολογική επανάσταση αλλά και την ηθική εξύψωση των πανανθρώπινων ιδανικών σε μια πραγματική οικοκομμούνα υγιή και εύρωστη, δημιουργική και απελευθερωτική, ανοικτή και εξισωτική. Η πληρότητα, η διαρκή πρόοδος, η ευτυχία του ανθρώπινου είδους κρύβονται ακριβώς σε αυτό το νέο ψέμα το οποίο θα θεμελιώνει μια κοσμική θρησκεία που απευθύνεται στο άπειρο έτσι ώστε να μην θέτει φραγμούς και απαγορεύσεις γιατί, πολύ απλά, η νέα φύση του ανθρώπου θα τους έχει υπερβεί.
Copyright © Γιάννης Σμίχελης All rights reserved
Πρώτη δημοσίευση
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Θανάση Μυλωνά.
Το πεζογράφημα αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου του Γιάννη Σμίχελη Άγιος Νεόπλουτος: Διάλογος με τον Πεσσόα - Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας, που δημοσιεύτηκε σε 42 μέρη στο koukidaki.gr από τις 25 Απριλίου 2025 και κάθε Παρασκευή. Ξεκινήστε την ανάγνωση από εδώ ή συνεχίστε στο επόμενο.
