Διάλογος με τον Πεσσόα
Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας
Γιάννη Σμίχελη
Πράγματι, ο Πεσσόα έχει μια ειρωνεία που παρασέρνει τον αναγνώστη ή ακροατή του. Η φωνή της Νικητοπούλου τού ταιριάζει γάντι. Είναι κρυστάλλινη, σχεδόν ουδέτερη σε συναισθηματικότητα, με μια οξύτητα νυστεριού, που το κύριο σώμα είναι το σκοτάδι του ίδιου του συγγραφέα, μέσω της οποίας αναζητάται το νόημα εννοιών όπως ζωή, άνθρωπος, κοινωνία, επανάσταση, ελευθερία, ευτυχία, τέχνη, έρωτας, αγάπη, δημιουργία. Νομίζω, πέρα από το ευφυές παιχνίδι των λέξεων, ο ποιητής προσπαθεί να μας πείσει με την αρνητική πλευρά της πραγματικότητας για την αξία της ίδιας της ύπαρξης, απογυμνωμένη από κάθε τι δεσμευτικό. Δεν υπάρχει τίποτε τέλειο εκτός αυτό που δεν σκεφτόμαστε, παρά μόνο σαν όνειρο εμφανίζεται, μα μόλις τολμάμε να το υλοποιήσουμε είναι εξαρχής λειψό, ελαττωματικό, φθαρμένο και υπό αναίρεση. Ψάχνει κάτι το ανθεκτικό και άχρονο, το τέλειο και αμετάβλητο, το απόλυτο κι αφού δεν το βρίσκει σε θρησκεία, κοινωνία, δράση, τέχνη κι έρωτα –ακόμα και παράλογο– το τοποθετεί πέρα από αυτά απορρίπτοντας όμως τον μυστικισμό. Σαν ένας απαισιόδοξος υπαρξισμός που δεν βρίσκει γαλήνη ούτε στον θάνατο και διακατέχεται από μια αέναη ανησυχία που μπορεί και σέρνεται στο πλαίσιο της γλωσσικής έκφρασης όμοια μ' ένα φυσικό στολίδι μιας εν δυνάμει παραπαίουσας ανθρώπινης κοινωνίας που όλο γκρεμοτσακίζεται αλλά δεν εξαφανίζεται. Κι αυτή η οπτική ταιριάζει πολύ με την μεγάλη πλειονότητα των Αγιονικολιωτών. Μόνο που οι τελευταίοι, σαν δρώντες όπως το αφεντικό του Σουάρες, βρίσκουν νόημα στο κυνήγι του πλούτου και κυνικά κατεβαίνουν στην αρένα της επιβίωσης κι όποιον πάρει ο χάρος ή η χρεοκοπία. Βέβαια, ο Πεσσόα δεν βρίσκει ούτε σ' αυτό ευχαρίστηση όποτε παρουσιάζει τον πρωταγωνιστή του σαν ένα υπεκφεύγοντα της κοινωνικής ζωής και μοναχικό καβαλάρη της ίδιας της μοναξιάς του για να τονίσει πως όλα είναι ανακούφιση, καταπραϋντικό, παρηγοριά σε μια ματαιότητα δίχως καμία σημασία. Διαβαίνουμε τη ζωή στην κατάθλιψη, αλλά δεν αυτοκτονούμε γιατί ακόμα και η ψυχή, που θέλει κότσια, αγωνίζεται για χίμαιρες, οπότε ας παραμείνουμε στον κλειστό κύκλο της υπερέντασης κάνοντας γύρες μέσα της. Όμως, έτσι ακριβώς ήταν και οι όμοιοί μου στον Άγιο Νικόλαο. Κάναμε, στα λίγα τετραγωνικά χιλιόμετρα του παραλιακού μέχρι τον Κρούστα, τις επαναλαμβανόμενες γύρες σε κουτούκια, ρακάδικα, μπαρ και παραδοσιακά κτίσματα, την ίδια εθιμοτυπική διαδικασία του πιώματος, του κοινωνικού σχολιασμού, των πολιτικών συζητήσεων και των ερωτικών περιπτύξεων, με τέτοια ακρίβεια θολής διάθεσης, ώσπου να καταλήξουμε στα θυμαράκια από κίρρωση του ύπατος ή στη γραφικότητα οι πιο ανθεκτικοί. Μέσος όρος ζωής τα πενήντα με εξήντα, ενώ γι' αυτούς που πυροβολούσαν στα δυο μέτρα για δυο φράγκα –όσοι πετύχαιναν και δεν αστοχούσαν– ζωή χαρισάμενη άνευ προβληματισμού επί του μάταιου τούτου κόσμου.
Το πιο κρίσιμο ζήτημα της δράσης των επιχειρηματιών της μικρής μας πόλης ήταν να μην δείχνουν την κερδοφόρα συσσώρευσή τους. Να φαίνονται διαρκώς δυσαρεστημένοι και απογοητευμένοι. Βασικό συστατικό σε αυτή την συμπεριφορά ήταν η προσποιητή διάθεση του κακομοίρη. Χάλια να σου λένε και η προβοσκίδα τους να κατεβαίνει μέχρι το πάτωμα από απελπισία. «Πώς θα βγάλουμε τον χειμώνα; Τόσα λεφτά σε εμπόρευμα, ποτέ θα τα πάρουμε πίσω; Ούτε με μεγάλες προσφορές δεν ερχόμαστε ίσα.» Προς το τέλος της σεζόν «όλο και κάτι κάναμε», να μειξοκλαίνε. Ενώ μετά τα Χριστούγεννα να πληροφορούμαστε πως έκαναν διακοπές στην Ταϋλάνδη σε πεντάστερο, όλο καμάρι από τους ίδιους, ενώ πίνουν τον καφέ και δείχνουν τα μπιχλιμπίδια που έχουν αγοράσει από τη βόλτα τους στα εκεί μαγαζιά. «Πολλή φτώχια, τζάμπα τα πάντα και να μας κάνουν και τεμενάδες δίχως τέλος, μασάζ και συχώριο» και κλείνουν το μάτι όλο νόημα παίζοντας το μάγουλο σαν τικ, υπονοώντας το πονηρό με ηδυπαθές βλέμμα. Βέβαια, οι πιο μουλωχτοί και υποκριτές ήταν οι παλιοί κάτοικοι και ιδιοκτήτες ακινήτων που είδαν σε μια νύχτα να ξεκινά το σαφάρι δεκαπλασιασμών των τιμών του τετραγωνικού και των ενοικίων. Αυτοί υιοθετούσαν το προφίλ του κακόμοιρου εξαθλιωμένου χωριάτη έτσι ώστε να κρύβουν τα λεφτά τους με το μίζερο παρουσιαστικό τους. Κι όλο να σκούζουν «κοίτα πόσα κερδίζει ο νοικάρης μου! Πατητό το μαγαζί του. Χαμηλά έχω το ενοίκιο. Τζάμπα του το δίνω. Μ' εκμεταλλεύεται το λαμόγιο (ή ο μπαγάσας στο πιο αξιοπρεπές). Θα πάω τις επόμενες μέρες να τα πούμε ένα χεράκι.» Να φυσά τον καφέ, ρουφηξιά και μετά ξεφύσημα αγανάκτησης.
Προσέξτε τώρα σύγκριση με τον καπετάνιο. Αυτός στην Ανάφη το '47 και να αγωνίζεται μαζί με όλους τους εξόριστους να αντιμετωπίσουν την πείνα. Να μην προηγείται το άτομο αλλά ολόκληρη η τοπική κοινωνία, ο Σύλλογος Πολιτικών Εξόριστων Ανάφης με το γραφείο του ως εκτελεστικό όργανο να έχει αυστηρά ορίσει πλαίσιο συμπεριφοράς με τους ντόπιους, ώστε να μην τους προκαλούν, να αποφεύγονται προστριβές, να μην συζητάνε πολιτικά, να σέβονται τα τοπικά ήθη κι έθιμα, να συνεργάζονται, να παρέχουν τις επαγγελματικές τους υπηρεσίες σε λογικές τιμές. Κατόπιν να ορίζεται ως πρωτεύον στόχος της οργάνωσης η λήψη μέτρων για την σίτιση, υγιεινή, περίθαλψη, οι φυματικοί σε ξεχωριστό αναρρωτήριο από τους υπόλοιπους αρρώστους, κατανομή εργασιών, ρύθμιση επαγγελματικών δραστηριοτήτων, οργάνωση ελεύθερου χρόνου ολόκληρης της ομάδας των εξόριστων... Και διαρκώς να διεκδικούν καλύτερους όρους επιβίωσης και διαβίωσης από τις τοπικές αρχές, να συγκεντρώνουν χρήματα από τους κατέχοντες ώστε να στέλνουν στην Σαντορίνη αντιπρόσωπο να αγοράσει τρόφιμα για όλους. Σ' αντίθεση με τους Αγιονικολιώτες της ευμάρειας, που δεν άφησαν δέντρο για δέντρο στην μικρή τους πόλη, που χτίζουν, επιχειρούν, κοινωνούν σύμφωνα με τη μίζα, το λάδωμα, τα ιδιοτελή συμφέροντα της περιόδου – σχεδόν καμία παραλία δεν είναι διαθέσιμη για ελεύθερη χρήση, όλες καλυμμένες με ξαπλώστρες και ομπρέλες σε τρελές τιμές ενοικίασης, με πεζοδρόμια για την στάση και στάθμευση των αυτοκινήτων, επίσης οι δρόμοι για τα οχήματα, οι άνθρωποι με κινητικές δυσκολίες να πετάνε σαν την μάγισσα, την Πίπη την φακιδομύτη, τον σούπερ Γκούφι και τον Τιραμόλα. Ο Άγιος της καρδιάς μας σε διαρκές έμφραγμα και για μάσκα οξυγόνου οι εξατμίσεις· ήλιος, θάλασσα τσιμεντωμένα στις ονειρώξεις των ντόπιων επιχειρηματιών σε κοσμήματα βιτρινών καταστημάτων –με το αζημίωτο φυσικά– για τις αξέχαστες διακοπές στον πρώτο ευρωπαϊκό πολιτισμό της Ευρώπης. Τώρα που σφίγγουν οι κώλοι και οι πόλεμοι σιμώνουν, με την οικολογική καταστροφή να γίνεται μη αντιστρέψιμη, ποια νοοτροπία και στάση ζωής θα σώσει τον τοπικό πληθυσμό, του καπετάν Γιάννη, του αγράμματου και χωριάτη ή των εγωκεντρικών αστών που επειδή είδαν φράγκα για σαράντα χρόνια ξέχασαν από πού βαστά η σκούφια τους και δεν υπολογίζουν το μέλλον των παιδιών τους!
Ο Πεσσόα έχει δίκιο σε σημείο να μένω έκπληκτος ποσό επίκαιρος γίνεται σήμερα στην καθολική παρακμή σχεδόν όλων των πτυχών της ζωής του δυτικού πολιτισμού. Οι εγωμανείς επιχειρηματίες είναι οι πραγματικοί δρώντες της ιστορίας όπως το αφεντικό του Μπερνάντο. Η επικράτηση ενός παιχνιδιού εξουσίας, επιβολής και πλουτισμού έχει υποβαθμίσει άλλες πλευρές της ύπαρξης όπως αξίες, ιδέες, τέχνες, ηθική. Γενικότερα επικρατεί η ποσοτική αγοραία ποιότητα αντί της ποιοτικής ποιότητας. Όλα γίνονται εμπορεύματα με τιμή ευμετάβλητη στο πεδίο της αγοράς. Πράγματι η τέχνη δεν έχει καμία πρωτοβουλία κινήσεων, σαν να κινείται μέσα σε μια αδράνεια, αμέτοχη στο κοινωνικό γίγνεσθαι, σαν να είναι ένα φανταστικό όνειρο, ή ένα καλαίσθητο ψέμα, μια ψευδαίσθηση που φέρει την αλήθεια αλλά ποιος νοιάζεται για αυτήν, εφόσον το κυνήγι του θησαυρού είναι διαρκές και ονομάζεται χρηματιστήριο, χαρτοφυλάκιο ανώνυμων αξιών, που πρέπει ατέρμονα να αναμοχλεύεται στο παγκόσμιο πεδίο των επενδύσεων. Ένας ακατάπαυστος τζόγος, δίχως περιθώρια για ευαισθησίες, συναισθήματα και καθολικές αξίες, στην ψυχρή λογική των σκακιστικών κινήσεων, της μπλόφας του πόκερ, της ψυχολογικής διαχείρισης της κακής ζαριάς στις πόρτες, με πνεύμα αμείλικτο και νικηφόρο. Καπιταλισμός, ωμός, χυδαίος, αυτοκαταστροφικός και μια τέχνη που της έχει απομείνει η γλώσσα να ακροβατεί, πειραματίζεται, χάνεται, βρίσκεται, ξεχνιέται, ονειροπολεί, αυνανίζεται, εκστασιάζεται αφού, ούτως ή άλλως, οι εικαστικές τέχνες και η μουσική παραπαίουν μέσα στην εμπορευματική παραπλάνηση του ευτελούς και στην ευκολία μιας τεχνολογίας συρραφών, αντιγραφών κι απλοποιήσεων. Το ενδιαφέρον είναι πως ο οπαδός του Πεσσόα στον Άγιο Νικόλαο, ο Γιάννης ο μάγειρας, είχε συλλάβει το ταίριασμα του πεσιμισμού του ποιητή με την μικρή μας πόλη. Γιατί διέθετε μια ομάδα μοναχικών κατά βάση ανθρώπων άσχετα της κοινωνικότητάς τους, που λόγω των οικονομικών δεδομένων τους, της ψυχοσύνθεσης και κοσμοαντίληψής τους, παρέμειναν στην μικρή αυτή πόλη ως εξαιρέσεις, φιγούρες σοφιστικέ και γραφικές, μια εναλλακτική ελίτ του πνεύματος απέναντι στην πανίσχυρη οικονομική ελίτ που διασκέδαζε με σκυλάδικα, γκλαμουριά και κοσμοπολίτικη μπαρούφα. Αυτή η μικρή ομάδα αποτελείτο από όμοιους του Μπερνάντο Σουάρες, που ο κάθε ένας είχε κατασκευάσει έναν μικρόκοσμο με θέατρο, κινηματογράφο, μουσική, τραγούδι, γράψιμο, ζωγραφική ενώ μέσα από την αοριστία και το ανώφελο αναζητούσε να βρει το νόημα που πάντα ξέφευγε. Και λόγω της αδυναμίας αυτής δικαίωνε τους εργοδότες της στον επαγγελματικό στίβο ή τους τοπικούς άρχοντες ως το λιγότερο κακό σε σχέση με όσα στο φαντασιακό της έστεκαν για άλλες κοινωνίες, κουλτούρες και τόπους. Διαμέσου αυτής της αλχημείας κατέληγε στον πραγματισμό ώστε τα στραβά κι ανάποδα να φαίνονται ρεαλιστικώς λογικά, αναπόφευκτα και ανεκτά, ενώ οι στρατηγικές και οι μέθοδοι επιβίωσής της, που ήταν γεμάτοι συμβιβασμό, να χαρακτηρίζονται ορθές και ψύχραιμες. Έτσι νόμιζαν ότι πάταγαν με τα πόδια στη γη ενώ ήδη βρίσκονταν με το κεφάλι στα σκατά.
Copyright © Γιάννης Σμίχελης All rights reserved
Πρώτη δημοσίευση
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Θανάση Μυλωνά.
Το πεζογράφημα αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου του Γιάννη Σμίχελη Άγιος Νεόπλουτος: Διάλογος με τον Πεσσόα - Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας, που δημοσιεύτηκε σε 42 μέρη στο koukidaki.gr από τις 25 Απριλίου 2025 και κάθε Παρασκευή. Ξεκινήστε την ανάγνωση από εδώ ή συνεχίστε στο επόμενο.
