Πολλοί συλλογίστηκαν, έγραψαν, διέγραψαν, κατέγραψαν... σκέψεις, ιδέες, πράξεις υπαρκτές ή φανταστικές, προκειμένου να περιγράψουν την πολυπρισματική υπόσταση της τέχνης του μύθου, που σύμφωνα με τον Nietzsche προβάλλει την αξία της ζωής. Μάλιστα, στη γένεση της τραγωδίας επισημαίνεται πως χωρίς τον μύθο κάθε πολιτισμός αναγκάζεται μοιραία να θυσιάσει την υγιή, δημιουργική, φυσική του δύναμη. Ο άνθρωπος δομεί κοινωνία, πολιτισμό, έναν συμπαντικό κόσμο που υφίσταται χάρη του νου και των ιδεών του, χάρη της κυτταρικής μνήμης που ξεδιπλώνει δοξασίες, λαϊκές παραδόσεις, παραπέμποντας άλλοτε στον υπερβατολογικό χώρο και άλλοτε στον πραγματικό.
Το μυθικό και το ανθρώπινο σχεδιάζεται από τον συγγραφέα-παραμυθά που πρόθυμα τολμά να διανύσει τη μαγική πύλη, αποδεσμεύοντας τον εαυτό του από το σύνορο της λογικής υπόστασης, βαδίζοντας κάθετα στο μεταιχμιακό μονοπάτι προς τον ένθεο έρωτα, τη βακχική τρέλα, την εκστασιασμένη μάγισσα που περιφέρεται ανάμεσα σε αδαείς θνητούς, ανθρωπόμορφους θεούς που άλλοτε επιβουλεύονται την ανθρώπινη αθωότητα και άλλοτε την εξάρουν. Το όχημα του μύθου θεάται ως μια ανατρεπτική πολεμική που αγγίζει την πρόκληση, το απαγορευμένο, ως ένας τόπος όπου στο ξέφωτο αυτού προβάλλει η μυθική ελευθερία, η υπερλογική επικοινωνία, η ανυποψίαστη ανατροπή του υλικού κόσμου. Το αδράχτι του μύθου αποτελεί μια πανώρια, ασύνορη τέχνη καθώς εμπεριέχει την προφορική παράδοση, τον γραπτό λόγο, την πολύτροπη διάνοια, τις αποκλίνουσες αλήθειες που συνοδεύονται με το απροσδόκητο και το απροκατάληπτο.
Ο μύθος είναι το παράτολμο παιχνίδι ενός δημιουργού που τολμά να αγαπηθεί το έργο του χωρίς ερωτηματικά. Οι απαντήσεις προέρχονται από ριψοκίνδυνες ψυχές που θέτουν ρητορικά ερωτήματα, μαχόμενες για αλήθειες που υφαίνουν απατηλά νοητικά μονοπάτια. Οι δημιουργοί των μύθων περιδιαβαίνουν σε διαδρόμους απόκοσμα άδειους, αναζητώντας απεγνωσμένα ανθρώπινα βλέμματα που να καταπνίγουν το χάος της στιγμής με γνήσια ευτυχία, με γήινες σκέψεις, με οράματα που μπορούν να υλοποιηθούν.
Ο μυθοποιός σκαλίζει μύθους, παραμύθια, γνέθοντας κάστρα που κοιμούνται σιωπηλά, εκεί που η μοναξιά συντροφεύει τους βασιλιάδες, καθώς τίτλοι απονέμονται σε γελωτοποιούς. Όταν το παραμύθι μας αρχίζει, πρίγκιπες καλπάζουν σε φτερωτά άλογα, νεράιδες χορεύουν σε αόρατες λίμνες, φιλιά ξυπνούν μαγεμένα κορίτσια. Είναι ένας κόσμος όπου τα λεπτά αργοσβήνουν πάνω σε παμπάλαια ρολόγια, ενώ στάχτες αιωρούνται σε καμινάδες σβηστών τζακιών.
Τις ώρες της λύπης και της κόπωσης, το παιδικό χέρι γυρνά σελίδες, χαμογελώντας πάνω σε γέρικους ώμους, ψάχνοντας να ενώσει τη γέφυρα της φαντασίας με αυτή της πραγματικότητας. Τα παιδικά μάγουλα κοκκινίζουν, τη στιγμή που μαγικές λέξεις ξεχειλίζουν από βιβλία γεμάτα όνειρα, ζεστασιά, στοργή, αγωνία, αστέρια που βλεφαρίζουν στον ουρανό. Εκεί, ο παιδικός νους παρακολουθεί τις χρυσοποίκιλτες ακτίνες του ήλιου όπως βυθίζονται στον ορίζοντα, χαιρετίζοντας τη νύχτα που έρχεται. Τα όνειρα των μικρών αναγνωστών γλιστρούν αργά στις σκιές και κουλουριάζονται πάνω στα βλέφαρά τους, αναπολώντας τις ζωγραφιές του παραμυθιού και την ιστορία του.
Ο παραμυθάς γεννά μικρούς ή μεγάλους ήρωες, πρόσωπα φανταστικά, επιτυγχάνοντας να εξιστορεί αμαρτίες και σφάλματα, την πορεία στο τραγικό, την ανεκπλήρωτη πληρότητα του τραγικού ήρωα. Έτσι, αλλόκοτες ιστορίες φυλλομετρούν το επιθυμητό, το απαγορευμένο, την ανθρώπινη απογύμνωση, τη θλιβερή σιωπή, την κατάργηση δυνάμεων και την ανοικοδόμηση νέων. Η ασυνήθιστη γραφή των παραμυθιών απογειώνει τον ουρανό που στέλνει τη βροχή στη γη, ώστε αυτή να καρποφορήσει.
Τα παραμύθια αναπολούν φιλιά θανάτου, φιλιά δαιμόνων, μικροσκοπικά πρόσωπα του δάσους που χαρίζουν ένα αντίδωρο για ανείπωτα μυστικά. Είναι οι εφιάλτες μας και παράλληλα οι ελπίδες μας που δεν μπορούν ν' αντικρίσουν το τέρμα της διαδρομής. Γι' αυτό πολλές φορές βουτάμε στο κενό, διότι η απελπισία σφίγγει ως μέγγενη την ύπαρξή μας, αναπολώντας ό,τι προσφέρθηκε σ' ένα μακρινό παρελθόν, στραγγαλίζοντας πράξεις οργής μες στην ανθρώπινη κραυγή.
Ο μύθος είναι το λιμάνι που κάθε πρόσωπο θα 'θελε να αγκυροβολήσουμε εξαρχής. Είναι μια πυξίδα χωρίς επιστροφή. Είναι ο βρόγχος που σφίχτηκε γύρω μας σε χρόνο που δεν αντιληφθήκαμε, καθώς ράβαμε δηλητηριώδη φυτά σε ερωτηματικές δημιουργίες. Η ουσία των μύθων κρύβει καπνό και δάσος και κάτι άγρια μεθυστικό σαν μια νωπή πράσινη βαλτώδη αύρα. Κι εμείς αιχμάλωτοι του πάθους, σεβόμαστε την εξουσία τους, καθώς ορμούν στον ήδη χαοτικό μας κόσμο σαν ανεμοστρόβιλοι, χωρίς να φοβόμαστε την καταστροφή που τυχόν αφήσουν πίσω τους. Για τον λόγο αυτό και τα παραμύθια απομονώνουν ζωτικά στοιχεία της καθημερινότητας, ώστε αυτά να ευημερήσουν σε άβολα και μακρινά ταξίδια, σε κρυμμένους χάρτες που έχουν ως πυξίδα λησμονημένες αναμνήσεις μέσα σε καρδιές που πονούν από ανεκπλήρωτες αγάπες, πληγές συνεχώς ανοιχτές.
Το παραμύθι κλώθει και ξεκλώθει νήματα από ένα πεπρωμένο που θα διηγηθεί την αρχή και το τέλος μιας ιστορίας όχι μόνο για μικρά παιδιά. Είναι ο (παρα-)μύθος του πόνου που κυριεύει τον δρόμο μιας ζωής, κι εμείς τη διαβάζουμε από τη μέση ή την αρχή, πολλές φορές, με την τεχνική in media res.
«Μια φορά κι έναν καιρό σε μια μακρινή πολιτεία, ζούσε ένα μικρό κορίτσι που κεντούσε τις ακτίνες των άστρων σε αραχνοΰφαντα πέπλα. Όλοι γνώριζαν τη δύναμη των νημάτων της...»
Το χέρι του συγγραφέα-παραμυθά θα αγγίξει αυτά τα νήματα και θα διηγηθεί την περιπέτεια του κοριτσιού μέχρι τα σκαλοπάτια του βασιλείου του πρίγκιπα όπου θα ράψει τους βασιλικούς του χιτώνες και τα λεπτά δάχτυλά της θα γεννήσουν τον έρωτά του. Και όταν χαθεί προσωρινά η υφάντρα, το βασιλόπουλο θα κινήσει γη και ουρανό, ώστε να την βρει και να κερδίσει την καρδιά της. Στο τέλος, η αγάπη, η καλοσύνη, η λεπτότητα θα φέρουν στο φως την ευτυχία του ζευγαριού και όλο το βασίλειο θα γιορτάζει για το βασιλόπουλο που βρήκε επιτέλους την αγαπημένη του. Εδώ, η φτώχεια κάμπτεται εμπρός στον πλούτο της ψυχής, ενώ τα δώρα του Θεού επιτέλους σκορπίζονται χωρίς φειδώ, καθώς άγγελοι ραντίζουν με ροδοπέταλα το μονοπάτι της ζωής. Εδώ, τα βάσανα λησμονούνται και τα εμπόδια υποχωρούν, τη στιγμή που κραταιοί όρκοι δίδονται. Οι δε δυστυχίες της ανθρώπινης ύπαρξης γίνονται πια ψίθυροι που αρπάζονται από το φύσημα του αγέρα, αφού ό,τι καταβρόχθιζε το ανθρώπινο κέλυφος ανήκει πια στο παρελθόν.
Το παραμύθι λοιπόν είναι ένα είδος οργανικής ρίζας που έχει τη δύναμη να θρέφει την ανθρώπινη εμπειρία, ώστε μέσω αυτού ο κόσμος δεν ατενίζεται μόνο με το βλέμμα της τέρψης αλλά συνειδητοποιείται παράλληλα με τον τρόμο και τον σπαραγμό. Η αποτύπωση αυτή πραγματώνεται με εικόνες, συμβολισμούς και αλληγορίες, ώστε οι μυθικές φυσιογνωμίες να προκαλούν τον θαυμασμό, κερδίζοντας τη φαντασία του παιδιού που αγαπά την περιπέτεια, συμμετέχει στη διαδρομή των ηρώων, αναφωνώντας εμπρός στην παρουσία υπερφυσικών δυνάμεων που κάνουν την εμφάνισή τους ως από μηχανής θεός, για να δώσουν λύση στα προβλήματα των ηρώων. Με τον τρόπο αυτό, το παραμύθι καθίσταται το κέντρο μιας καθημερινότητας στη ζωή μικρών και μεγάλων που πετυχαίνει να αποδώσει το διαφορετικό, το ανείπωτο, το αδιανόητο, το χαώδες, το παιγνιώδες, το εκστατικό, το παράδοξο. Μες στο πλαίσιο αυτό, ο μύθος μηνύει στον καθένα μας πως ο άνθρωπος, όταν στέκεται στις αληθινές του διαστάσεις, δεν διασκορπίζεται, ώστε τα διδάγματα αυτού να οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι ακυρώσεις της ζωής δεν είναι τρομακτικές, παρά ως μορφή βίας να λαμβάνονται μόνο οι υποχωρήσεις και οι αδικίες που υφίσταται ο καθένας μας. Καταπατώντας λοιπόν τον πειρασμό αυτών, ο άνθρωπος χαράσσει το προσωπικό του τέρμα, πέρα από το συλλογικό, χωρίς να το παρακάμπτει.
Οι μύθοι ως κοινωνοί της περιπέτειας συναντούν σε γεωγραφική κλίμακα άλλους πολιτισμούς, μέσα σ' έναν χρόνο συγκοπτόμενο ή διαρκή. Ταυτοχρόνως, το μαγικό των παραμυθιών πετυχαίνει να κοινωνικοποιήσει, να νικήσει την κακοδαιμονία, τον ρατσισμό, να θέσει τα στοιχεία της φύσης ως υποστηριχτές στις αποτυχημένες προσπάθειες των ηρώων.
Το ποιοτικό βάθος του κάδρου των μύθων ξεβολεύει τον αναγνώστη, καθώς ο τελευταίος επισημαίνει την ψυχική δύναμη των ηρώων. Με βάση αυτό, μικροί και μεγάλοι αναγνώστες ερμηνεύουν και αποδέχονται το διαφορετικό, αντιλαμβανόμενοι γενναίες αλήθειες που εξάγονται από πλούσια διδάγματα. Έτσι, τα παιδιά πετυχαίνουν να ανδρωθούν, συμπάσχοντας με τους πρωταγωνιστές, και εμψυχώνονται εμπρός στο αυτοσχέδιο που παράγεται από νέες όψεις του κόσμου μας. Άλλωστε, οι μυθικοί ήρωες δεν σκύβουν το κεφάλι τους στην απληστία, στην αδικία, στην κακία, το μίσος, αλλά αριστεύουν υπερνικώντας τα πάθη τους, αποτελώντας για όλους παράδειγμα προς μίμηση.
Επομένως, η δράση των μυθικών προσώπων δομεί μία γνήσια στάση ζωής που υπερτερεί ως προς την υπαρξιακή ένδεια, παρέχοντας και το μετ-αίσθημα. Σ' αυτό υπάγονται οι προσευχές, που βρίσκουν ανταπόκριση, οι κατάρες, που σπάζουν κατρακυλώντας σε αμμώδη εδάφη, όνυχες που δεν σκίζουν, θεοί που ανυψώνονται ή καταρρίπτονται από αόρατα βέλη. Η φαντασία πλέκεται με το πραγματικό που ο ανθρώπινος νους θα ποθούσε να ζήσει μέσα σ' έναν κόκκο άμμου. Η δε αρχή του (παρα-)μύθου κυριαρχείται από μια απόκοσμη σιωπή, που σωριάζεται στον νου μας σαν ξίφος που κόβει στη μέση πλατιά οστεώδη σπαθιά. Η ανάσα του μυρίζει μέλι και μια δύναμη τρομακτική, όπως γυαλίζει ως άνθη κερασιάς στην ανούσια καθημερινότητά μας.
Στους μύθους το κακό συγκρούεται με το καλό, ένα μαγικό ραβδί φανερώνει μια ευτυχισμένη στιγμή, αγνοώντας την προηγούμενη πίκρα. Αδέλφια παραμερίζουν τους τίτλους τους και σφίγγουν συγχωρητικά το ένα το χέρι του άλλου, εγκαινιάζοντας την αφοσίωση, ενώ δάκρυα κυλούν πάνω στα ματωμένα τους ρούχα. Την ίδια στιγμή στοιχειωμένα χαμόγελα λησμονούνται, καθώς την ατολμία διαδέχεται η τόλμη, τη σκληρότητα η συμπόνια και το έλεος, ενώ η αγάπη αγκαλιάζει σπλαχνικά το μίσος. Τα πρόσωπα του μύθου χλευάζουν τη δειλία τους, την τρέλα που τους έπνιγε, αφού η θλίψη ανήκει πλέον στο παρελθόν. Η μητριά μάγισσα χύνει το δηλητήριο από το παράθυρο του κάστρου και πνίγεται από αγκαθωτά τριαντάφυλλα, μολονότι έχει μετανιώσει για τις πράξεις της. Αγάλματα, παγωμένα από μαγικά φίλτρα, ακίνητα και σιωπηλά μες στον χρόνο, αρχίζουν να σφύζουν από ζωή, καταγράφοντας χαμένες στιγμές. Τίποτα πλέον δεν είναι όπως χθες, καθώς η εμπιστοσύνη παίρνει άλλη διάσταση, έχοντας διανύσει το μονοπάτι της δυσπιστίας. Έτσι, συναισθήματα ξεδιπλώνονται αβίαστα, και ανείπωτες σκέψεις και λέξεις ελευθερώνονται, συγκλονίζοντας τους αναγνώστες, ώστε στον μύθο οτιδήποτε γράφεται να είναι ένα ρίσκο που οδηγεί στον όλεθρο ή στη σωτηρία, με αποτέλεσμα το πεπρωμένο του μύθου να είναι η ήττα της πλήξης και το ξεφάντωμα της ύπαρξης.
Η τέχνη του παραμυθιού είναι ένας ψίθυρος ειλικρίνειας που τολμά να ξεριζώσει τον έναστρο ουρανό, να διασχίσει την αμμώδη σκιά των ανθρωπίνων συναισθημάτων. Η τέχνη αυτή ραγίζει χείλη, απαντά στο θρόισμα του ανέμου, σαρώνει όνειρα τις άυπνες νύχτες, καθίσταται ένα δείγμα της απεραντοσύνης του μύθου που καθρεφτίζει μια φέτα πίκρας όπως γυαλίζει στο πεπερασμένο του κόσμου του. Αυτός μας συγκλονίζει, ευωδιάζοντας με τέρψη τον νου και την ψυχή, φέροντας στη διήγηση ακόμα και το πένθος, καθιστώντας το ένα επικίνδυνο αγώνισμα για την παιδική ψυχή.
Η χαρμολύπη στον μύθο είναι μια πανάρχαια υπόθεση σαν τα χνάρια του Θεού. Είναι το βέλος που διαπερνά τα διάφορα εμπόδια, για να πετύχει τον στόχο του. Η επίτευξη αυτού χαρίζει διαχρονικότητα στην άγνωστη ιστορία που μεταφέρεται μέσω του προφορικού στον γραπτό λόγο, προσφέροντας τη σαγήνη της μαγείας και αναδεύοντας εικόνες άδηλες, στριμωγμένες ως είδωλα του αληθινού μας κόσμου. Εδώ, το μαγικό ψέμα είναι μια παρήγορη επινόηση, που λόγω της αναγκαιότητας, εγκαθιστά ευφάνταστα τεχνάσματα, ωθώντας σε αγώνισμα την ανθρώπινη ύπαρξη, που επιδιώκει να ξεπεράσει τον εγκλεισμό του τέλους, κερδίζοντας την αθανασία.
Η υπερκόσμια θέση της τεχνικής του παραμυθιού ανυψώνει το μεγαλείο των ηρώων, μεταφέροντας τους λυγμούς τους, όπως αυτοί μαστίζονται από πανάρχαιους δαίμονες, επιδιώκοντας να νικήσουν τον θάνατο και το κενό, παρά τις ασύλληπτες περιπέτειες που βιώνουν. Οι ήρωες λοιπόν συγκρούονται με το αδιέξοδο των πράξεών τους, διηγούνται την ηθική, την αισθητική, τον ερωτισμό του πολιτισμού τους.
Οι δημιουργοί των μύθων μάς έλκουν με ιστορίες στοχαστικές, μεγαλόπνοες, καθαρόαιμες, που απεικονίζουν το αριστείο της μοίρας και τα πάθη του γήινου χρόνου. Η μορφή αυτή της τέχνης ακυρώνει τη φθορά, θρυμματίζει τη σιωπή, προστάζει την ανύψωση των αισθήσεων, εστιάζει στην ηθική. Τούτη είναι η πιο ατόφια ονειροφαντασία που αρνείται να εγκλωβιστεί στα τετριμμένα της ύπαρξής μας. Χαμένοι σε σπηλαιώδη μονοπάτια, στρέφουμε πια το βλέμμα στους μύθους για να θωπεύσουμε τα χαμένα χρόνια που ελπίζαμε να πραγματοποιήσουμε τα υπαρκτά όνειρά μας και όχι τα μυθικά. Όμως ποιος ν' ακουστεί εμπρός σε έναν άδειο έναστρο ουρανό, που οι αχνές κηλίδες του αδυνατούν να εκπληρώσουν το κυνήγι των ανθρώπινων προσδοκιών μας. Άραγε, μήπως είμαστε ανάξιοι αυτών των αιτημάτων;
Τότε απομένει να κοιτάζουμε σκελετωμένα είδωλα πάνω σε σπασμένους καθρέφτες που στηρίζονται σε μύθους πλασμένους από την απελπισία, την προδοσία, το βίωμα της μοναξιάς και της απαξίωσης. Τότε ο μύθος τολμά να αναδυθεί από νου που σκόνταψε εμπρός σε δειλούς ανθρώπου, που ύψωσαν τη μικροπρέπειά τους στη μεγαλοψυχία, στην καλοσύνη, στην τιμιότητα. Μέσα από αυτή την αριστοτεχνικά δομημένη μαγική πλοκή δωρίζεται ανιδιοτελώς η αριστοκρατική καλοσύνη και διάνοια της ανθρώπινης ύπαρξης που συνοδοιπορείται με την άφθαρτη έννοια της περιπέτειας της ψυχής.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Giuseppe Arcimboldo [Ο βιβλιοθηκάριος]
Βιβλιογραφία:
Γραμματάς Θ., Όψεις του μύθου του Τρωϊκού πολέμου στη σύγχρονη δραματουργία, Αθήνα 1992, σ. 171-178,
Γραμματάς Θ., Τα αινίγματα της Σφίγγας ή ο Οιδίπους ως διακείμενο, Αθήνα 1996,
Κουρετζής Κ., Δραστηριότητες αισθητικής αγωγής στο Νηπιαγωγείο: Θεωρία και πράξη, 1991,
Μπαρτ Ρ., Μυθολογίες, μετάφραση Ι.Ράλλη, Κ. Χατζηδήμου, Αθήνα 1979,
Σαμαρά Ζ., Ποιητική και μεταφυσική: Το θέατρο μέσα στο θέατρο, 1991, σ. 68-87,
Φίλιας Β., Κοινωνιολογία του πολιτισμού, Αθήνα 2000,
Χουρμουζιάδης Χ., Όροι και μετασχηματισμοί στην αρχαία ελληνική τραγωδία, Αθήνα 1984,
Laffay A., Logique du cinema: Creation et spectacle, Paris 1964,
Smith S., The primary Drama Handbook, London 1983.
Βιβλιογραφία από το διαδίκτυο: filosofikilithos.gr, opencourses.uoa.gr, paratiritis-news.gr.
