Διάλογος με τον Πεσσόα
Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας
Γιάννη Σμίχελη
Οι μέσοι όροι της καθημερινής ζωής είναι το αντικείμενο που επικεντρώνεται ο λογοτέχνης όμως ποτέ δεν ενδίδει σ' αυτούς και τους διαπραγματεύεται με την εκκεντρικότητα της μοναδικότητας της ταπεινότητάς του. Είναι εσκεμμένα αόρατος ή παραβάτης τους για να πετύχει καλλιτεχνική απόδοση της ψυχοσυναισθηματικής και κοινωνικής φύσης του υψηλού επιπέδου, στοχεύοντας στην σύσταση της νέας αλήθειας, αφού στην εποχή της παρακμής ακόμα και τα διαθέσιμα ερμηνευτικά σχήματα δεν ανταποκρίνονται στην χαοτική κίνηση των δρώντων στο διαδραστικό επίπεδο που, αν και φαινομενικά είναι σκακιέρα, κατ' ουσίαν κρύβει και μια ρουλέτα, ζάρια, τσόχα, πόκερ. Η ελάχιστη συνεισφορά ενός αυθεντικού δημιουργού τέχνης είναι η άρνηση της σύγχρονης επιβαλλόμενης καθολικής αξίας, δηλαδή του χρήματος, και η απόρριψη των κανόνων και μορφών ωφελιμιστικής συμπεριφοράς. Το καθολικό καλό αφορά τους πάντες και πρωταρχικά το περιβάλλον, τις συνθήκες και τους όρους της ζωής για όλους και όχι για το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ατόμων. Το κοινό καλό αφορά τα είδη, την κοινωνία, το περιβάλλον ως αυτόνομες και συμβιωτικές ολότητες. Κανένα άτομο δεν γνωρίζει το καλό του, σίγουρα και τα αλλά άτομα δεν διαθέτουν την συγκεκριμένη γνώση, ούτε φυσικά η κοινωνία σε σχέση με την ίδια και τα μέλη της. Μιλάω για το σήμερα. Ο φιλελευθερισμός έχει εξαντληθεί σε όλες τις μορφές του, εξού και η στροφή του προς τον αριστοκρατικό ολοκληρωτισμό, ο σοσιαλισμός έχει δυνατότητες αλλά όχι με τις εφαρμοσμένες εκδοχές του, υπαρκτός ή σοσιαλδημοκρατία και τρίτος δρόμος των αδεσμεύτων έχουμε τελειώσει. Κι όμως η κοινωνικοποίηση της παραγωγής όσο ποτέ άλλοτε είναι παρούσα, ξεκάθαρη και πιο ολοκληρωμένη. Ο δρόμος προς τον κομμουνισμό είναι ορθάνοιχτος, αλλά, με τόσες δυνατότητες και προοπτικές στο σταυροδρόμι της σύγχυσης, παίζουμε με την ισορροπία του τρόμου και το ασυγχώρητο λάθος σε μοιραία λανθασμένο υπολογισμό κι εκτίμηση εξυπηρέτησης συμφερόντων. Η μαρξιακή ανάλυση για τον συνδυασμό κεφαλαίου, τεχνολογίας, ιμπεριαλισμού επιβεβαιώνεται πλήρως, η πάλη των τάξεων, όμως, έχει λοξοδρομήσει με κύρια ευθύνη των κομμουνιστικών κομμάτων είτε εκείνο του Γκορμπατσόφ είτε του κινέζικου. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, αστικοποιήθηκαν από μέσα. Ουσιαστικά η λαϊκή εξουσία ποτέ δεν εδραιώθηκε πάνω στην έννοια και την πολιτεία της λαϊκής δημοκρατίας. Σ' αυτές τις αυτοκρατορίες ήταν πιο εύκολο να κατασκευαστεί ένα νέο είδος κρατικομονοπωλειακών δομών με σκοπό την εκτόξευση της βιομηχανικής παραγωγής και τον μετασχηματισμό της κοινωνίας από φεουδοαγροτική σε εργατοβιομηχανική, υπό την αυταρχική καθοδήγηση μιας νέας διοικητικής ελίτ, με πυρήνα την κομματική νομεκλατούρα, παρά να αναπτυχθεί και εγκαθιδρυθεί η λαϊκή συμμετοχική δημοκρατία. Η επιστήμη ενώ επεκτείνεται σχεδόν σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης δράσης, ελέγχεται από αντιδραστικούς, συντηρητικούς φορείς εξουσίας, κρατικούς ή ιδιωτικούς, ώστε να υπονομεύεται ο κύριος σκοπός της ύπαρξής της: η επικαιροποιημένη αντικειμενική γνώση για το πανανθρώπινο και το καθόλον. Στους διεθνείς οργανισμούς ενώ ορίζονται γενικοί χάρτες αξιών και δικαιωμάτων, καμία ολοκληρωμένη προγραμματική δράση δεν αναλαμβάνεται, θυσία στους καιροσκοπισμούς των κυβερνήσεων στα παγκόσμια κέντρα λήψης αποφάσεων. Οι λαοί υποβαθμίστηκαν αρχικά σε μάζες για να αλλοιωθούν σε πολτούς, οι πηγές έμπνευσης της ανώνυμης συλλογικής πολιτισμικής δημιουργίας έχει αντικατασταθεί από την εξατομικευμένη διασκέδαση στα μοναχικά δωμάτια με την μονόδρομη επίδραση των οθονών μέσω της καλοσχεδιασμένης προώθησης παγκόσμιων προϊόντων θεάματος υποκουλτούρας. Ο θάνατος φέρει το πρόσωπο του αδρανή ανθρώπου στην καθηλωμένη στάση των εικονικών ταχυτήτων της παραπραγματικότητας.
Και τότε που με γνωρίζατε δεν με ξέρατε, δεν είχατε τα κότσια να με μάθετε. Ίσως τελικά είναι ζήτημα εξάσκησης αντοχών. Πιθανόν και να είναι από γεννησιμιού μου, αυτή η ανθεκτικότητα, να μπορώ να πηγαίνω και να πηγαίνω και να πηγαίνω, είτε πέφτω είτε σκουντουφλάω είτε τρώω τα μούτρα μου στις λάσπες, σαν κάθε φορά κάτι που βιώνω να το βιώνω μέχρι το τέρμα του κι αυτό να μου δίνει δύναμη, δεν με σκοτώνει, να σκέφτομαι διαρκώς τον θάνατο για να νιώθω αθάνατος. Έχω την εντύπωση πως και να πεθάνω ζω, πως και που ζω πεθαίνω κάθε στιγμή της ζωής μου και, ναι, είμαι αλλόκοτος, γιατί μπορώ και κοιτάζω προς όλες τις κατευθύνσεις, είτε των ζωντανών είτε των νεκρών είτε μελλοθανάτων, ή των ζόμπι, είμαι όλα αυτά ταυτόχρονα, αναλόγως τις ανάγκες, τις περιστάσεις. Επειδή πάντα ξεκινάω από το τίποτα, από το μηδέν, από το κενό, σαν να πεθαίνω και γεννιέμαι κάθε φορά σε μία νέα φάση του βίου μου. Σαν να είμαι από εκείνα τα τροπικά φυτά με τους πολύ σπάνιους και νόστιμος καρπούς, καλά κρυμμένα μες στη ζούγκλα και αποφάσισαν μόνα τους να διαδοθούν στον κόσμο, μόνα τους να ταΐσουν τους ανθρώπους, μόνα τους να αυτοανακηρυχθούν όμορφη ζωή. Πώς αλλιώς, άλλωστε, μέσα σ' αυτή τη σήψη να βρω αντίβαρα για να μπορέσω να ξεδιπλώσω την αισθητική που αιώνες τώρα κουβαλάω και που διακαώς ψάχνω, δίχως ποτέ κανείς να μπορεί να μου απαντήσει γιατί το κάνω αυτό. Να συλλέγω απελπισμένους και αδικοχαμένους είναι το νόημα της ζωής μου, είναι μέσα μου, βυθίζονται στα σκοτάδια μου και πηγαίνω πάρα πέρα για να ολοκληρωνόμαστε μαζί. Και αφού η μάνα μου με καταράστηκε για τα λεφτά που δήθεν της έφαγα, κάτι που ποτέ δεν συνέβη, και δίχως να υπολογίζει την εφηβεία που θυσίασα, για την κωλογαμημένη περιουσία που είχαν καρφωμένη στο κεφάλι τους, κι εφόσον το αδερφάκι μου αφού πρώτα καβάτζες εξασφάλισε με την συναίνεσή μου και τα απαιτούμενα για να την βγάζει καθαρή φτύνοντάς με στα μούτρα και κρεμώντας με κυριολεκτικά, αφήνοντάς με μόνο να παλεύω με τους αιματορουφήχτρες, τα ξαδελφάκια μας, που τόσο πολύ μαζί ταίριαξαν, δεν είχα παρά μία επιλογή, με την πρώτη ευκαιρία να τα τινάξω όλα στον αέρα, μιας και η οικογένεια ήταν για μένα μια αιώνια φυλακή, μόνο αν θρυμμάτιζα τα δεσμά μου απ' αυτήν θα έβρισκα την ελευθερία έστω και χρεωμένος μέχρι τον λαιμό. Αυτό άλλωστε αποκόμισα από αυτή την μικρή πόλη των νεόπλουτων, πως το τίμημα της ελευθερίας μόνο με λεφτά δε μετριέται και χωρίς πολλές πολλές κουβέντες κατάστρεφα τα σαπισμένα για να λυτρωθώ από τις τοξικότητες. Μέσα από τα λάθη μου μαθαίνω και ξέρω πως για να αποφύγω το μοιραίο λάθος έχω μαζί μου το σύμπαν, κανένα όριο δεν με περιορίζει, βρίσκομαι στο κέντρο μου και εκεί υπάρχει ένα σύμπαν δίχως κέντρο, είμαι στα ενδόμυχα, στις κρυψώνες της ουσίας μου και διαχέομαι στο άπειρο που η πεμπτουσία του είναι παντού. Ο θεός μου είναι η ανυπαρξία, το απόλυτο κενό, το τίποτα του τίποτα. Γιατί έτσι μπορώ και αντικρίζω τον πόνο αυτών που δεν γιατρεύεται και παραμένει ανίατος όσο η αδικία βασιλεύει στη γη και έτσι μπορώ και αντέχω και ονειρεύομαι πως το σύμπαν κανένα άδικο χαμό ή αδόκητο θάνατο, μήτε εκμετάλλευση, ούτε την παραμικρή ανισότητα θα αφήσει στο ντούκου να περνάει. Μα μέχρι τότε, θα παλεύω με τα θηρία και θα ανοίγω δρόμο με το παράδοξο, την αιρετικότητα και την διαισθητική παρανομία. Όσο για εκείνους που χτυπιούνται για δικαιώματα ιδιωτικότητας εθελοτυφλώντας στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, εγώ απτόητος θα παραβιάζω τις πόρτες τους και θα τους τινάζω στον αέρα την βαρετή ησυχία τους. Όσο οι κοινωνίες αναγνωρίζουν τα δικαιώματα στον θάνατο, στη μοναξιά, στην αλλοτρίωση, δήθεν ως δικαίωμα αυτοδιάθεσης του σώματος στα κυκλώματα της πορνείας ή σε εκείνα της παρένθετης μητρότητας, δεν αναγνωρίζουν το αναπόφευκτο της ελεύθερης ύπαρξης, το αυτονόητο της υγιούς ζωής, το απαράγραπτο της ερωτικής περιπέτειας και έκφρασης, το υπέρτατο της αγάπης και το υπεράνω της αυτοθυσίας, τείνουν στη δουλεία την οποία επικαλύπτουν με την εθελοδουλεία και την ψευδοελευθεριακή προσαρμογή του ανθρώπου στις σκληρές συνθήκες της εποχής. Ο διάνθρωπος καπετάν Γιάννης στην Ανάφη έγραφε στο προσωπικό του ημερολόγιο πως ετοιμάζει τον εαυτό του για τον θάνατο, άλλωστε η απειλή της πείνας, τόσο εξαιτίας της δύσκολης προσέγγισης του νησιού από τα πλεούμενα όσο και της εσκεμμένης αδιαφορίας των αρχών, κάθε λίγο και λιγάκι εμφανιζόταν, κυρίως τον χειμώνα απειλητικότερα και μνημονεύει τους συντρόφους που χάθηκαν από την έλλειψη τροφίμων στην Κατοχή κι εντούτοις δεν έκλεψαν από τους ντόπιους, μήτε τους προσέβαλλαν ή μ' άλλον τρόπο τους έβλαψαν. Τόνιζε την κληρονομιά και παρακαταθήκη των πεθαμένων εξόριστων συντρόφων, που στηριζόταν στην ειρηνική και αρμονική συνύπαρξη με την τοπική κοινότητα και μ' έμφαση αναφέρει για τον εαυτό του πως δεν θέλει να δίνει καμία αφορμή στους συναγωνιστές του και ότι παλεύει να εκπληρώνει τα συλλογικά του καθήκοντα με τον καλύτερο τρόπο άσχετα από την δική του ψυχολογική διάθεση.
Αν ακολουθούσα τις διδαχές των βιολογικών γονιών μου, ξεπερνώντας τον καθωσπρεπισμό του χριστιανού συμφεροντολόγου φιλάνθρωπου τον οποίο υιοθετούσαν κι απέρριπταν ανάλογα την περίσταση και το διακύβευμα, χτυπώντας στο ψαχνό με τη δύναμη του μυαλού και την ακρίβεια του φονικού ενστίκτου, θα ήμουν ένας γιάπης με υψηλές σπουδές στα οικονομικά, τη διοίκηση επιχειρήσεων και το μάρκετινγκ. Άλλωστε, πέρασα από το τμήμα του τελευταίου στο ΤΕΙ Αιγάλεω για ένα εξάμηνο και μόνο που δεν έκανα εμετό. Ως μάνατζερ στο γονικό μοτίβο και έχοντας πια διαπιστωμένη την ικανότητα επιβίωσης στην δυτική Ευρώπη, θα μπορούσα να είχα αποφύγει όλες αυτές τις ιδεολογικές συγχύσεις, συναισθηματικές περιπλοκές, ηθικές επιπλοκές και διανοητικές δαιδαλώδεις περιπλανήσεις, να ήμουν ένα στέλεχος μιας πολυεθνικής και να πουλάω μούρη κατά τις επισκέψεις μου στην πατρίδα. Θα είχα γλιτώσει από την κατάθλιψη, την υπαρξιακή αγωνία, το ατέρμονο άλγος, την ατελείωτη ανασφάλεια και το αδυσώπητο των ερωτημάτων. Θα υιοθετούσα την πραγματιστική λογική, την στρατηγική των αρίστων, καρφώνουμε στην πλάτη την λεπίδα χειρουργικά κι ανεπαίσθητα ενώ χαμογελάμε και σφίγγουμε τα χέρια και την πρακτική της απόδοσης των κομπίνων. Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα και το ύψος του οφέλους τον φόνο, τη δολοφονία, το οργανωμένο έγκλημα. Οι δολοπλόκοι είναι οι προφεσόρες της ανήθικης ηθικής, προνομιακό πεδίο επιχειρηματιών. Της ηθικής ανηθικότητας ανήκει στους ιερείς. Οι συστημικοί πολιτικοί στην εποχή μας είναι φανεροί υπάλληλοι με περιορισμένη νοημοσύνη και οι επιστήμονες, κρυφοί υπάλληλοι με μονοδιάστατη λογική. Όλο αυτό δεν ευοδώθηκε για έναν και μόνο λόγο, την φιλελεύθερη διαπαιδαγώγηση της νηπιαγωγού μου. Με την πτώση της Χούντας ξεκινάω σχολείο και γράφω με το αριστερό, κλωτσάω τόπι με το αριστερό, άρα αναπτύσσω περισσότερο το δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου. Η ευσυνείδητη αυτή παιδαγωγός με άφησε ελεύθερο να συνεχίζω με τον αυθόρμητο τρόπο μου και στην γκρίνια της βιολογικής μου μάνας αντέταξε την απόρριψη των δεισιδαιμονιών και την σημασία της αυτοέκφρασης του μαθητή. Αρχή της τρίτης δημοκρατίας, καραμπινάτη σύμπτωση που μ' ευνόησε. Ενώ γεννήθηκα μέσα στην Χούντα από συμπαθούντες του καθεστώτος με υπερβολική συντηρητική θρησκόληπτη νοοτροπία, σώθηκα από τους ξένους. Μία από αυτούς ήταν και η πρώτη δασκάλα μου. Μετά από πολλά χρόνια, στις πανελλαδικές πάλι, για καλή μου τύχη θα με διδάξει μια φροντιστηριακή καθηγήτρια της φιλολογίας έκθεση με απίστευτη μεθοδικότητα ώστε όλα τα συντακτικά, γραμματικά και εκφραστικά λάθη να τα εντοπίσει, να τα διορθώσω και να εισαχθώ στο τμήμα κοινωνιολογίας του Παντείου. Εκεί, πάλι, σε μια κρίσιμη εποχή καμπής και κόντρα στη φορά των γεγονότων συνάντησα ένα καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας που χάρη στο πνεύμα της διαλεκτικής συζήτησης, της διαλλακτικής ατμόσφαιρας ξεδιπλώματος των στοχασμών και της απουσίας καπελώματος σε αντιδιαστολή με πολλούς συντηρητικούς μαρξιστές, απέκτησα στοιχειώδη γνώση του Μαρξισμού, της θεωρίας διαρκούς επανάστασης του Τρόσκι, της θεωρίας του απολυταρχικού κράτους του Χομπς και της ιστορίας της Οκτωβριανής Επανάστασης και της οικοδόμησης του σοβιετικού κράτους. Εκεί αντιλαμβανόμουν πως το Κεφάλαιο του Μαρξ εκτεινόταν πέρα από τον Λένιν και Στάλιν και τον υπαρκτό σοσιαλισμό. Έτσι οδηγήθηκα σταδιακά στην πεποίθηση ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης σηματοδοτεί την αναζωογόνηση του κομμουνισμού. Μετά θα περάσουν πολλά χρόνια για να αισθανθώ ξανά την διδακτική επίδραση διδάσκοντα και συγκεκριμένα –πια– στην Γερμανία, η κοπέλα που δίδασκε γερμανικά, η ίδια μάλιστα Γερμανίδα με ξανθά μαλλιά, μεγάλη μύτη και σύζυγο κοινωνιολόγο, ήταν σκέτη έμπνευση ώστε να μου εμφυσήσει το ενδιαφέρον για την δεύτερη σήμερα πια γλώσσα μου, την οποία τότε και μόνο που την άκουγα μου προκαλούσε εντός κατολισθήσεις και καταρρεύσεις ή σαν να έσπαγαν τρυπάνια κοτρόνες. Χωρίς τη γνώση της γερμανικής γλώσσας δεν θα μπορούσα να γράφω σήμερα όπως κάνω, ούτε θα φανταζόμουν πως θα συνεχίσω να δημιουργώ. Και κάπως έτσι ποίηση, διδακτική έσμιξαν για πάντα στη ζωή μου.
Copyright © Γιάννης Σμίχελης All rights reserved
Πρώτη δημοσίευση
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Θανάση Μυλωνά.
Το πεζογράφημα αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου του Γιάννη Σμίχελη Άγιος Νεόπλουτος: Διάλογος με τον Πεσσόα - Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας, που δημοσιεύτηκε σε 42 μέρη στο koukidaki.gr από τις 25 Απριλίου 2025 και κάθε Παρασκευή. Ξεκινήστε την ανάγνωση από εδώ
