Διάλογος με τον Πεσσόα
Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας
Γιάννη Σμίχελη
Ναι, είναι η μεγάλη αγάπη που δέχτηκα σαν ήμουν στα πρώτα χρόνια της ζωής μου από μια άγνωστη οικογένεια και με ανέθρεψαν ώστε να είμαι πάντα ο εαυτός μου ακριβώς γιατί με δέχτηκαν όπως ήμουν όταν δεν με κατάφερναν οι δικοί μου. Πώς να προσποιηθώ και να ρυθμίζω συναισθηματικές συμπεριφορές όταν εκείνοι οι ξένοι με αγαπούσαν απροσποίητα, πώς να δεχτώ τα δασκαλέματα συγγενών και οικείων πως πρέπει να προσαρμόζομαι, να σκύβω το κεφάλι, να συμβιβάζομαι, να εξυπηρετώ το συμφέρον μου γιατί κανένας δεν μπορεί να το κάνει καλύτερα από μένα τον ίδιο! Πώς να μην ασχολούμαι με τους άλλους όταν από κάποιους από αυτούς βρήκα αναγνώριση, αποδοχή, υποστήριξη και θαλπωρή; Κομμουνιστής είναι αυτός που συναντά τον εαυτό του στους ξένους, τους διαφορετικούς, όταν ολοκληρώνεται δια μέσου αυτών, όταν βρίσκει τον εαυτό του σε συναρτήσεις με τους άλλους παρά σε μια ταυτότητα με το εγώ του, όταν αυτό που δένει όλους τους ανθρώπους, γνωστούς κι άγνωστους, μακρινούς και κοντινούς, ανοίκειους και δικούς μας, σφυρηλατεί την προσωπικότητά του. Το περιεχόμενο της ύπαρξής μας δεν είναι τα στοιχεία της ταυτότητάς μας αλλά τα αόρατα αποτυπώματα των πράξεών μας στην αύρα μας. Ναι, αυτό που ενεργούμε, ακόμα κι αν το κρύβουμε, δεν το δηλώνουμε, εντούτοις, το εκπέμπουμε. Δεν έχει νόημα τι σκεπτόμαστε, σε τι πιστεύουμε, τι λέμε μα τι πράττουμε, πώς και γιατί δρούμε, όχι υποθετικά, θεωρητικά, κουβεντιάζοντας στην ομήγυρη καθισμένοι άνετα σε μια πολυθρόνα, όχι, όχι, μα όταν το ασυνείδητο εκπέμπει τα μηνύματα την στιγμή της δράσης, γιατί τότε και μόνο τότε ο στόχος, η αιτιολόγηση και ο τρόπος κυριολεκτικά φανερώνονται, και μετά το πέρας καθώς το βίωμα έχει καταγραφεί στα πολλαπλά επίπεδα της σωματότητάς μας, έρχεται ο στοχασμός κι αναστοχασμός, η ανάλυση κι η κριτική, η αυτοσυνείδηση μόνο με ενσυναίσθηση προς τον ίδιο μας τον ολόκληρο εαυτό και όχι απλώς στο εγώ του. Τότε και μόνο τότε, όταν είμαστε συντονισμένοι με τα ενδόμυχα των εσώψυχών μας, αποκτούμε και την αυτογνωσία. Έσπασα μ' αυτόν τον τρόπο όλα τα χαλινάρια, έλυσα τους κόμπους μου, επούλωσα τις πληγές, συνέλαβα τα λάθη μου, εντόπισα τα τρωτά μου σημεία και συνεχώς απομακρύνομαι από τους βάλτους του εφησυχασμού και της φιλαυτίας για να βυθίζομαι στ' άγνωστα σκοτάδια της αόρατης κοιτίδας της γέννησης του νέου. Θυσία τού εγώ, αυτοθυσία στον αγώνα των αδικημένων άλλων, κάνοντας τον δικό μου αγώνα, ορμή της αυτοπεποίθησης και της βεβαιότητας της αυταπάρνησης στην υπηρεσία των αναγκών εκείνων που η φύση και η μοίρα τους αδίκησε, η ιστορία τους τσάκισε, η κοινωνία τους ξέρασε, έτσι ορίζεται ο αυτοπροσδιορισμός και η αυτοεκπλήρωση.
Τα σώματα τρέφονται με τ' αποτυπώματα των βιωμάτων. Ο εγκέφαλος ενεργοποιεί τα ίχνη πάνω στ' ανθρώπινα όργανα και πρωτίστως σ' εκείνο του δέρματος, της επιφάνειας των μεθόδων καλλιέργειας των ονείρων. Οι γενετικοί κώδικες θα ήταν πάμφτωχοι δίχως την συμβίωση και τις συναναστροφές με έμβια όντα και φυσικά περιβάλλοντα. Τα πράγματα είναι άβια όσο δεν γνωρίζουν την ύπαρξη των ζωντανών οργανισμών, από την στιγμή που υποβάλλονται στην βιολογική επίδραση παύουν να είναι τέτοια, έστω κι έμμεσα γίνονται ως συμμετέχοντες στον περίγυρο της ζωής ζωντανά σε μεταφορικό και μεταποιητικό επίπεδο πλάσματα. Έτσι μιλάνε οι πέτρες, τ' άστρα, οι δορυφόροι, η θάλασσα, τα βουνά, τα κάστρα, τα σπίτια, οι πεδιάδες, εννοώντας εκπέμπουν μηνύματα, αποκτούν νόημα, διαδραματίζουν και υποδύονται. Θα μπορούσαμε να αποδεχτούμε έναν απλό διαχωρισμό, ανάμεσα στο ακατέργαστο υλικό που αποκτά ζωή με την επαφή ζώων και τα προϊόντα της δραστηριότητας των τελευταίων τα οποία διαθέτουν ταυτότητα, κουλτούρα, ιστορικότητα, μιλιά με το που μεταμορφώνονται τα υλικά τους στην συγκεκριμένη μορφή του αντικειμένου. Οι παραμυθάδες έχουν δίκιο όταν αποδίδουν ιδιότητες ζωής σε σκούπες μαγικές, στα ιπτάμενα χάλια, στις κρυμμένες λίμνες, στα τραπέζια, κρεβάτια, ρούχα, κοσμήματα, καθρέφτες και πάει λέγοντας. Η ζωή τα ζωντανεύει όλα, ακόμα και τον θάνατο και όχι μόνο τον Χάρο, εξού και τα ταξίδια στον άλλο κόσμο, των Ορφέα, Οδυσσέα, Δάντη για να περιοριστώ μόνο σ' αυτά που με λιγότερη αβεβαιότητα γνωρίζω. Η ζωή είναι τα πάντα, ακόμα και ο φυσικός επιστήμονας ο αποστασιοποιημένος από το σύμπαν και τη φύση, ο αντικειμενικός μελετητής τους, με την έρευνα, την παρατήρηση, το πείραμα, την στοχαστική σκέψη του δίνει ζωή σε αντικείμενα που προϋπάρχουν άψυχα. Γιατί αυτή η δαιμόνια λέξη «ψυχή», που περιλαμβάνει ιδανικά, αξίες, ασυνείδητο, ορμέμφυτα, παράλογο και λογικό, νόηση και ανοησία, παρόρμηση, συναισθήματα και συμπεριφορές ορθολογικές ή παρανοϊκές και φυσικά την συνείδηση, είναι αποκλειστικά ζωικής προέλευσης ώστε να δίνει νόημα σε όσα ένα έμβιο ον προσεγγίζει. Είναι ο τρόπος κατασκευής και λειτουργίας του σώματός μας η πηγή της αντικειμενικότητας και όχι μόνο της υποκειμενικότητάς μας. Ακόμα και το τελειότερο πλάσμα τεχνητής νοημοσύνης κι αν κατασκευάσουμε, αυτό θα έχει τις φυσικές προδιαγραφές της ανθρώπινης ύπαρξης στην συγκεκριμένη χωροχρονική περίοδο. Η ανθρώπινη χρονικότητα είναι μια κυκλική επανάληψη εφόσον τη βία δεν την διοχετεύουμε για την ειρήνη. Όταν μετασχηματίσουμε τη βία από παράγοντα δημιουργικής ή καταστροφικής καταστροφής σε ειρηνική δημιουργία, μεταποίηση, και αναποίηση τότε –και μόνο τότε– θα ξεκινήσουμε να σχηματίζουμε την πρώτη σπείρα. Από την ύπαρξή μας μέχρι σήμερα διαγράφουμε άνισους και ανομοιόμορφους κύκλους πάντα με κέντρο την καταστροφικότητά μας. Δεν έχουμε μάθει στο ελάχιστο τι εστί σπειροειδής κίνηση κι ας ισχυρίζεται κάτι τέτοιο ο Μαρξ. Κατά βάθος ήταν η προσδοκία του, δεν ξέρω τι θα ισχυριζόταν σαν ζούσε στη διάρκεια των δυο Παγκόσμιων Πολέμων ή τον απόηχό τους. Είμαστε καρφωμένοι στην κόλαση όσο ενεργούμε πολεμικά σε κυριολεκτικό επίπεδο κι όχι σε καθαρά συμβολικό, μεταφορικό για τους σκοπούς της εφευρετικής αέναης δημιουργικότητας. Ο πόλεμος αξίζει εφόσον διευρύνει τα όριά μας κι όχι όταν μας αφανίζει, εξού και η αναγκαιότητα της ειρηνικής διεξαγωγής του.
Γράφω για να μην σαλτάρω. Και μου έρχεται η εικόνα «ο γύρος του θανάτου» σε μια τηλεταινία του ογδόντα με τον μοτοσυκλετιστή να κάνει την τελική του ιλιγγιώδη σβούρα πριν το ταξίδι της αιωνιότητας. Κάπως έτσι την γλιτώνω, όχι από το αυτοκαταστροφικό ένστικτό μου αλλά από εκείνο το ανδρείκελο, κατασκεύασμα μιας κοινωνίας σε σήψη. Ο Ρουσσώ και ο Μαρξ έχουν δίκιο πως ο άνθρωπος γεννιέται καλός, θα το συγκεκριμενοποιούσα στη φράση άγριος αγαθά αθώος. Τρώμε κατά την κύηση ό,τι τρώει η μάνα μας, μας εκπολιτίζει ήδη, δηλαδή στην κοινωνία που γεννήθηκα, στην εποχή της δικτατορίας, όταν ο βασιλιάς ήταν υπό ατμόν και οι διεργασίες για την τελική λύση του κυπριακού βρίσκονταν στο τελευταίο σπριντ, τρεφόμουν καλής ποιότητας τρόφιμα μιας και ο μπαμπάκας μου, ως εργολάβος δημοσίων έργων του Παττακού, παρότι δεν βάραγε στ' αφτιά το ελληνικό δημόσιο, ως ευνοούμενος, ζούσε καλά, εξασφάλιζε τα απαραίτητα φράγκα της οικογενειακής άνεσής του κι έτσι ελάμβανα όλα τα συστατικά για την υγιή σωματική μου διάπλαση. Μες στα ντουζένια τους το ζεύγος, με συνέλαβαν σε στιγμή ερωτικής έκστασης, μιας και είχαν φυσιολογική ζωούλα, με κύρος επιτυχημένου οικογενειάρχη και οι δύο γονείς και αποτελεσματικού δουλευταρά ο πατέρας μου, μιας και ολοκλήρωνε το έργο κατασκευής του καταφυγίου στον Ομαλό. Ναι, ναι, όλα ήταν μια βόλεψη, ντυμένη με τα θρησκευτικά τροπάρια της ενάρετης ζωής, όταν χιλιάδες βρίσκονταν στις φυλακές και πολλοί περισσότεροι κοινωνικά, λόγω φρονημάτων, στιγματισμένοι στο περιθώριο. Κι όμως σε ελάχιστο χρόνο συνέβησαν ο πρόωρος θάνατος του παππού, ο χαμός του εθνικόφρονα θείου στην Κύπρο, το ξεκλήρισμα της οικογένειας ενός άλλου θείου από αυτοκινητιστικό δυστύχημα, η οικονομική δυσπραγία του γέρου μου, διότι καθώς ήρθαν άλλοι στα πράγματα έπεσε σε ξέρες, κι όλα αυτά όφειλα να τα διαχειριστώ στην παιδική μου ηλικία με μια διαρκή διαφυγή ενός θανάτου που μετεξελίχθηκε σε επιβιωτικό γράψιμο, ατέρμονο και δαιδαλώδες, αποσπασματικό και ημιτελές, χαοτικό και δύσμορφο. Πράγματι, οι φωνές των ενδόμυχων κατάφεραν κι έγιναν μία χάρη στον διαλογισμό μα πρωτίστως εξαιτίας της διαφυγής μου από την νεοελληνική μεταπολιτευτική χλιδάτη αλλοτρίωση και της αναστοχαστικής αντιμετώπισης μιας ξοδεμένης στο άστοχο ζωής. Σίγουρα, σώθηκα γιατί σπούδασα κοινωνιολογία, απέκτησα τα νοητικά εργαλεία ανάλυσης και ερμηνείας. Όμως, σε ένα κοινωνικό συρφετό που αυτοβαφτίστηκε πανάρχαιο, εξυψωμένο έθνος μόνο και μόνο για να δικαιολογεί τα εγκλήματά του και να κρύβει την βρομιά του, η αηδία ποτέ δεν αποκαλύπτεται ολόκληρη όταν ζεις μέσα του, αλλά δίνεις εσύ ο ίδιος νόημα στην ψευδαίσθηση, αποκαλώντας την στιφάδα, ξινίλα, πικράδα, παραγινομένο. Έτσι, λοιπόν, μετά από δώδεκα χρόνια μόνιμης εγκατάστασης στην Γερμανία καταστάλαξα πως ήμουν ξενιτεμένος στα πάτρια εδάφη από τον εαυτό μου κι ότι αυτός ο τελευταίος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας αποτυχημένος κομμουνιστής κι ανάπηρος νοητικά, πρώτον γιατί όταν κατέρρεε ο υπαρκτός σοσιαλισμός μεταμορφωνόμουν από σοσιαλδημοκράτης σε δημοκράτη σοσιαλιστή με κομμουνιστικό υπόβαθρο και δεύτερον ήμουν διανοητικά ανεπαρκής ώστε να μην κατανοώ τις λογικές κοινωνικής επιτυχίας κι ανέλιξης. Δεν μπορούσα να αντιληφθώ τι σημαίνει κοινωνικά αναγνωρισμένος, καταξιωμένος και αξιόλογος.
Γεννήθηκα φωτιά και επιδίωξαν να με μεταποιήσουν σε καρβουνάκια για λιβάνισμα των πορτρέτων σταρ, πολυδιαφημισμένων προτύπων. Ένας ολάκερος ήλιος ξεπήδησε από τα σώθικά μου και θέλησαν να μετασχηματιστεί σε προβολάκια για τα φαντασμαγορικά υπερθεάματα των επιδείξεων καλλίγραμμων παραπλανήσεων και παραχαράξεων. Θηριώδεις φωνές ενσυναίσθησης στόχευσαν να υποβαθμίσουν σε λειτουργικές νιαουροδοξολογίες των καλλιστείων της λάγνας απαστράπτουσας χυδαιότητας. Πώς ν' αντέξω με τόση συναισθηματικότητα και αυθορμητισμό στο καθολικό χρηματιστήριο πώλησης συναισθημάτων και ιδεών; Είναι δυνατόν να τεμαχίζεται η φύση σε προϊόντα όχι απλώς αμοιβαίας ανταλλαγής αλλά άνισης απρόσωπης εκμίσθωσης μέχρι εξαντλήσεως των εκμεταλλευόμενων; Γιατί να ξεπουλιέμαι μ' αντάλλαγμα το χρήμα; Τι νόημα έχει ο πλούτος εκτός ως ένα σύνολο άυλες ιδιότητες και ικανότητες μιας προσωπικότητας διακτινισμένης στα πέρατα της οικουμένης με μόνο θεό το απόλυτο τίποτα για διαρκή διεύρυνση της ουσίας μέσω αλλεπάλληλων επανεκκινήσεων στην επαναπροσέγγιση του απόλυτου; Τι να μου προσφέρουν τα λεφτά και η χλιδή σαν θα είμαι σπασμένος σε ασύνδετα τμήματα αλλοιωμένα από την ασυνειδησία; Ποια σεξουλιάρικη αγοραία, έμμεσα ή άμεσα, ηδονή να συγκριθεί με το απελπισμένο φιλί του έρωτα, την αποπλάνηση των αισθήσεων με τα ερωτικά παιχνίδια, τον στροβιλισμό του μυαλού στα χάη των κολασμένων συνουσιάσεων μυαλού, σάρκας, ψυχής σε βωμό ερωτικής αυτοκαταστροφής;
Copyright © Γιάννης Σμίχελης All rights reserved
Πρώτη δημοσίευση
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Θανάση Μυλωνά.
Το πεζογράφημα αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου του Γιάννη Σμίχελη Άγιος Νεόπλουτος: Διάλογος με τον Πεσσόα - Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας, που δημοσιεύτηκε σε 42 μέρη στο koukidaki.gr από τις 25 Απριλίου 2025 και κάθε Παρασκευή. Ξεκινήστε την ανάγνωση από εδώ
