Το βιβλίο Η επιστροφή της Ευρυδίκης της Ιωάννας Λαδοπούλου-Παπαδοπούλου δεν είναι ένα απλό αφήγημα. Δεν έχει τη φόρμα του κλασικού μυθιστορήματος. Η γλώσσα κυριαρχεί επί της πλοκής. Η Ευρυδίκη εδώ δεν είναι απλώς η μυθική σύζυγος του Ορφέα, που χάνεται στον Κάτω Κόσμο, αλλά μια μορφή που επιστρέφει ως φωνή, ως σώμα, ως αρχέγονη δύναμη της φύσης. Η Ευρυδίκη εδώ, ως σύμβολο της Γαίας, ως μια προσωποποίηση της γυναικείας αρχέγονης δύναμης, μάχεται για αναγέννηση. Η επιστροφή της δεν είναι μόνο ως προς τον Ορφέα, ή ως προς την αγάπη, αλλά κυρίως είναι μια επιστροφή προς την ίδια τη ζωή: στον πυρήνα του έργου, βρίσκεται μια βαθιά υπαρξιακή αναζήτηση. Εδώ αναδύεται ο έρωτας ως ερώτημα: πώς μπορεί ο έρωτας να επιβιώσει μέσα σε έναν κόσμο που κυριαρχεί η παρακμή; Η γλώσσα είναι γεμάτη από συμβολισμούς, μεταφορές και ποιητικές εικόνες. Ο έρωτας δεν είναι ρομαντική συνθήκη, αλλά δύναμη αγωνιώδης, σχεδόν πολεμική. Δεν χαρίζεται. Μάχεται, αντιστέκεται, απαιτεί. Αυτή η προσέγγιση δίνει στο έργο μια ένταση που θυμίζει δραματικό μονόλογο, σκηνή αρχαίας τραγωδίας. Το έργο είναι βαθιά οικολογικό με τον δικό του τρόπο. Δεν μιλάει για τη φύση με όρους περιβαλλοντικού ακτιβισμού, αλλά την αναδεικνύει ως τον ίδιο τον ιστό της ζωής. Η Ευρυδίκη ως Γαία, ως δέντρο, ως χώμα, ως ρίζα, θυμίζει ότι χωρίς επανασύνδεση με τη φύση η αγάπη καταντάει άδεια έννοια. Η κοινωνία της αγάπης, που οραματίζεται η συγγραφέας, δεν είναι ιδεολογικό κατασκεύασμα αλλά μια ποιητική ενατένιση, μια αίσθηση ότι μόνο αν αγαπήσουμε ξανά τον κόσμο ολόκληρο μπορούμε να αγαπήσουμε πραγματικά τον άνθρωπο δίπλα μας.
Η εμπειρία ανάγνωσης δεν είναι εύκολη. Δεν πρόκειται για ευθύγραμμη αφήγηση, αλλά για ένα συνεχές κύμα εικόνων και εννοιών. Ο αναγνώστης χρειάζεται να παραδοθεί στη ροή της γλώσσας, να αφεθεί να τον οδηγήσουν οι εικόνες, όπως θα έκανε ακούγοντας μια μουσική σύνθεση ή παρακολουθώντας μια χορογραφία. Το έργο λειτουργεί περισσότερο σαν τελετουργία παρά σαν αφήγηση.
Αξίζει, επίσης, να τονιστεί η αντιστροφή του μύθου. Στο έργο της Ιωάννας Λαδοπούλου-Παπαδοπούλου, η Ευρυδίκη επιστρέφει μόνη της. Είναι η ίδια το υποκείμενο, η ίδια η δύναμη. Αυτό είναι καίριας σημασίας: δίνει στη γυναικεία μορφή φωνή, αυτονομία και δύναμη. Αυτό αποτελεί μία ανατροπή, αλλά και μια υπαρξιακή πράξη: η ψυχή αναλαμβάνει η ίδια την επιστροφή της. Η επιστροφή της Ευρυδίκης δεν είναι ένα έργο «εύκολο» αναγνωστικά, αλλά αν κάποιος παραδοθεί στη ροή του, μπορεί να τον οδηγήσει σε βαθιές σκέψεις για την αγάπη, τον έρωτα, τη φύση, τον θάνατο και την αναγέννηση. Θα έλεγα πως είναι ένα βιβλίο-τελετουργία, που ανατρέπει την παράδοση του μύθου, δίνοντας στον αναγνώστη μια νέα, δυνατή Ευρυδίκη – όχι σκιά που χάνεται, αλλά φωνή ύπαρξης που επιστρέφει.
Στην παραδοσιακή εκδοχή η Ευρυδίκη, σύζυγος του Ορφέα, πεθαίνει από δάγκωμα φιδιού την ημέρα του γάμου της. H Ευρυδίκη είναι το θύμα, η θυσία. Ο Ορφέας, ανίκανος να αποδεχτεί την απώλειά της, ικανός όμως για να κατέβει στον Άδη και να προσπαθήσει να την φέρει πάλι στη ζωή. Με τη μουσική του συγκινεί τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη και κερδίζει την άδεια να την πάρει πίσω στον κόσμο των ζωντανών, με έναν όρο: να μην την κοιτάξει μέχρι να βγουν στο φως. Την τελευταία στιγμή, παραβιάζει τον όρο. Την κοιτάζει και η Ευρυδίκη χάνεται για πάντα.
Η Ιωάννα Λαδοπούλου-Παπαδοπούλου παίρνει αυτό το υπόβαθρο και το αντιστρέφει: Εδώ, η Ευρυδίκη δεν μένει σκιά. Επιστρέφει μόνη της. Η θηλυκή δύναμη επιστρέφει στη ζωή, στον έρωτα, στη φύση. Εδώ, έχουμε ένα αρχετυπικό σύμβολο της θηλυκής δύναμης που εκπροσωπεί την αέναη επιστροφή της ζωής, την αναγέννηση της φύσης, του έρωτα που αθάνατος είναι ακόμα και στον Άδη. Στον αρχαίο μύθο, ο θάνατος είναι αμετάκλητος. Ο έρωτας, όσο μεγάλος κι αν είναι, δεν αρκεί για να νικήσει τον Άδη. Η Ευρυδίκη παραμένει σιωπηλή. Ο Ορφέας είναι το κέντρο. Στο έργο όμως τούτο, ο θάνατος δεν είναι το τελικό σύνορο. Η Ευρυδίκη επιστρέφει. Ο έρωτας είναι δύναμη δημιουργική, επαναστατική. Δεν είναι μόνο συναίσθημα, αλλά και πράξη αντίστασης. Η Ευρυδίκη παίρνει τη φωνή της πίσω. Γίνεται σύμβολο της Γαίας, της φύσης, της γυναίκας που δεν χρειάζεται πια να σωθεί από κάποιον άλλον. Ο αρχαίος μύθος είναι τραγικός γιατί αναδεικνύει το αναπόφευκτο του θανάτου και την ανθρώπινη αδυναμία. Το νόημα εδώ είναι λυτρωτικό. Ακόμα και μετά θάνατον υπάρχει δυνατότητα επιστροφής. Τελικά, αν στον αρχαίο μύθο η Ευρυδίκη είναι η «σκιά που επιστρέφει στον Άδη», εδώ, σ' αυτή τη νέα εκδοχή, είναι η φωνή που επιστρέφει στη ζωή. Είναι η φωνή της ύπαρξης.
Το έργο δεν αφηγείται με τρόπο συμβατικό. Δεν έχουμε μια ιστορία που κυλάει με αρχή - μέση - τέλος. Η συγγραφέας στήνει κάτι που θυμίζει σκηνή θεάτρου, τελετουργία. Δεν είναι τυχαίο πως ο αρχαίος μύθος ξεκινάει με έναν θάνατο. Η γλώσσα εδώ είναι συμβολική, υπαινικτική. Όμως, εδώ βρίσκεται και το κλειδί: Η σήψη δεν είναι το τέλος. Είναι το έδαφος. Μέσα από τη φθορά γεννιέται κάτι νέο. Η Ευρυδίκη επιστρέφει μέσα από τη φθορά, και γι' αυτό οι μεταφορές, που υπάρχουν στο έργο, λειτουργούν σαν στάδια μιας αναγέννησης. Η Ευρυδίκη παρουσιάζεται σαν νύμφη, σαν Γαία, σαν φύση προσωποποιημένη. Τα δέντρα, οι ρίζες, τα άνθη, το χώμα γίνονται μοτίβα επαναλαμβανόμενα. Εδώ, η γλώσσα συνδέει την προσωπική μοίρα της ηρωίδας με τον παγκόσμιο κύκλο: ζωή - θάνατος - αναγέννηση.
Ο μύθος ήταν η ιστορία ενός ζευγαριού. Το βιβλίο τον μετατρέπει σε ιστορία του κόσμου: η Ευρυδίκη γίνεται σύμβολο της ίδιας της ζωής που μετά τον χειμώνα ξαναγεννιέται. Εδώ υπάρχει μια διαρκής επίκληση: ο έρωτας μάχεται, ανασαίνει, φλέγεται. Αυτή η υπερβολή δεν είναι τυχαία. Σπάει την ησυχία που είχε η Ευρυδίκη στον αρχαίο μύθο. Από βουβή σκιά, γίνεται εκκωφαντική φωνή. Η συγγραφέας επαναφέρει ένα από τα καίρια μοτίβα του μύθου: το βλέμμα, το φως, τη στιγμή που ο Ορφέας κοιτάζει πίσω. Εδώ όμως το φως δεν είναι καταδίκη. Είναι λύτρωση. Η σκιά του φωτός δείχνει τον δρόμο. Έτσι, η γλώσσα μετατρέπει το σκοτάδι σε προϋπόθεση για την αποκάλυψη. Δεν έχουμε απλώς έναν χαμό εδώ, αλλά μία αποκάλυψη μέσα από το σκοτάδι.
Στη γλώσσα συναντάμε μοτίβα, ποιητικές επαναληπτικές δομές που μοιάζουν με ψαλμούς. Αυτό δίνει μια ρυθμικότητα. Η Ευρυδίκη δεν μιλάει απλώς. Επανέρχεται με κάθε λέξη. Η ίδια η μορφή-δομή της γλώσσας επανέρχεται ως πράξη επιστροφής σε μια καινούργια εποχή αναγέννησης. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί η ποιήτρια Ιωάννα Λαδοπούλου-Παπαδοπούλου παίρνει τα βασικά στοιχεία του μύθου (θάνατος, σιωπή, φως, σκότος) και τα αναγεννά. Από τον θάνατο περνάει στη γέννηση. Από τη σιωπή στη φωνή. Από την απώλεια στη διεκδίκηση. Από το σκοτάδι στο φως που σώζει. Έτσι, η ίδια η χρήση των λέξεων είναι το εργαλείο με το οποίο η Ευρυδίκη επιστρέφει. Δεν επιστρέφει με σώμα ή με μύθο. Επιστρέφει με γλώσσα, με λόγο. Η γλώσσα του έργου είναι, προσωπικά θα έλεγα, ο τόπος όπου συμβαίνει η επιστροφή της Ευρυδίκης και αποτελεί το εφαλτήριο της επιστροφής του λόγου στις παλαιότερες κλασικές φόρμες, με έναν όμως, νεανικό, βαθύ και ρέοντα λόγο.
Οι μεταφορές της σήψης με εικόνες φθοράς, αλυσίδες και σκότος δεν λειτουργούν ως τελεσίδικη απώλεια αλλά ως έδαφος για μια νέα ζωή. Η Ευρυδίκη ταυτίζεται με τη Γαία, με τον κύκλο της γέννησης και της αναγέννησης. Φως και σκοτάδι κυριαρχούν στο έργο: το βλέμμα που κάποτε έφερνε απώλεια τώρα φέρνει τη λύτρωση. Η σκιά του φωτός γίνεται δρόμος. Ρυθμικές δομές, μοτίβα, ψαλμωδίες. Κάθε λέξη είναι και μια πράξη επιστροφής. Η ίδια η μορφή του λόγου μιμείται την πορεία της Ευρυδίκης: από το σκοτάδι στην ανάδυση, ως την ανάσταση προς το φως και την πολυπόθητη ένωση των εραστών του ανδρόγυνου.
Μπορούμε τελικά να πούμε ότι Η επιστροφή της Ευρυδίκης είναι, με έναν τρόπο, μια σύγχρονη «αναθεώρηση» του μύθου μέσα από ένα υπαρξιακό βλέμμα. Η Ευρυδίκη εδώ είναι ένα πρόσωπο, μια γυναίκα που ορίζει τη μοίρα της κι αυτό την καθιστά μια αλληγορία για τη σύγχρονη γυναίκα: δυνατή, ομιλητική, ποιητική, συνδεδεμένη με τη φύση, έτοιμη να επιστρέψει από τη σιωπή και να ξαναγράψει την ιστορία της.
Η Ευρυδίκη, μορφή που στην αρχαία μυθολογία χάθηκε νωρίς και σιωπηλά, επιστρέφει μέσα από το βιβλίο της Ιωάννας Λαδοπούλου-Παπαδοπούλου όχι ως σκιά αλλά ως φωνή. Το έργο θυμίζει τελετουργία και η γλώσσα του δεν περιγράφει, αλλά γεννά.
Μέσα σε 103 σελίδες, η συγγραφέας αναμετριέται με τον μύθο και τον ανατρέπει, χαρίζοντας στην Ευρυδίκη το δικαίωμα να μιλήσει και να ορίσει η ίδια την επιστροφή της. Η Ιωάννα Λαδοπούλου-Παπαδοπούλου αναδημιουργεί τη σιωπή δίνοντάς της υπόσταση. Εδώ έχουμε την ανάδυση της γυναικείας μορφής από το σκοτάδι-άλογο στον λόγο-φως. Η δυναμική του έργου βασίζεται πολύ σε αυτή την ανατροπή: στον τρόπο που αποκρυπτογραφεί έναν μύθο απώλειας φέρνοντάς τον στο φως ως ποιητικό ύμνο επιστροφής και αυτοδιάθεσης.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Η ποιητική συλλογή Η επιστροφή της Ευρυδίκης της Ιωάννας Λαδοπούλου-Παπαδοπούλου κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις 24 γράμματα.
