Διάλογος με τον Πεσσόα
Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας
Γιάννη Σμίχελη
Γεννήθηκα βλάκας για να πεθάνω σοφός. Δεν ήμουν εξ αρχής συγγραφέας και πολύ περισσότερο ποιητής. Η απελπισία μ' έκανε. Αν είχα άλλους γονείς, τουλάχιστον αυτούς που επέλεξα συνειδητά να ορίσω ως τέτοιους στο φαντασιακό μου, θα είχα σίγουρα άλλη πορεία. Θα παρέμενα όμως στην ποίηση; Γεννήθηκα από γονείς που μ' έσπειραν με πάθος, μα δεν ήξεραν τον καρπό τους πού να τον φυτέψουν για να μεγαλώσει, να γίνει δέντρο, δάσος, παρθένα ζωή, νέα ύπαρξη. Δεν μπορούσαν να τα έχουν καλά με τα σωθικά τους και κατά συνέπεια μήτε με μένα. Κι όμως, η τύχη, για όσους ψάχνουν και ψάχνονται είναι με το μέρος τους κι αυτό εξέλαβα από βρέφος κι έτσι βρήκα τη δεύτερη μάνα και μετά από χρόνια τον θετό μου πατέρα. Αυτόν τον άνθρωπο της τέχνης, τον οποίο προσλαμβάνω ως αδελφό και φίλο και κυριολεκτικά ακόμη δεν έχω την πλήρη εικόνα του ώστε να τον σκιαγραφήσω λογοτεχνικά, εξού και ελάχιστα έχω γράψει περί αυτού. Είναι ο μόνος άνθρωπος που με συνδέει σήμερα με τον Άγιο Νικόλαο, ένας Σκωτσέζος. Ο άνθρωπος που ψυχανεμίζεται την αυθεντικότητά του· κι αν τον αλυσοδέσουν θ' απελευθερωθεί για να είναι ο εαυτός του. Ακριβώς αυτός είναι ο ορισμός του καλλιτέχνη, του λογοτέχνη, του δημιουργού. Ποιητής όμως; Οι βιολογικοί γονείς μου έβαλαν όλα εκείνα τα εμπόδια μπροστά μου ώστε να αλλοτριωθώ αρκετά για να μου πάρει χρόνο να με βρω καταρχήν και να θέσω το ζητούμενο. Το έκαναν λόγω ενστίκτου αυτοσυντήρησης, αφού στον στενό ορίζοντα της κοσμοθεωρίας και ζωής, στην επιβίωση στο πλαίσιο του οικοπέδου, έβρισκαν το νόημα της δίκης τους ύπαρξης. «Αυτός ψάχνεται διαρκώς, δεν κάθεται πουθενά, έχει σκουλήκους στον κώλο, δεν συμβιβάζεται, δεν έχει ιερό μήτε όσιο, είναι του ύψους ή του βάθους, είναι ή πολύ καλός ή πολύ κακός..», ακριβώς αυτά με συνόδευαν από τότε που γεννήθηκα και ήταν όλα λάθος. Ευτυχώς το διέβλεψε αμέσως η θετή μου μητέρα και με προστάτεψε με την αύρα της, επειδή γνώριζε αρκετά καλά το οικογενειακό περιβάλλον μου ώστε να με φροντίζει με την πιο βαθιά αγάπη, που θα με έσωζε από την μιζέρια του. Ο θετός μου πατέρας ήρθε πολύ μετά στη ζωή μου όταν πια αναζητούσα την πηγή του ορισμού της τέχνης. Ο Μάνος με μύησε σ' αυτήν αλλά δεν είχε τη δύναμη να την ορίσει βιωματικά, από την άλλη ο Κεν, αν και ακαδημαϊκός της Καλών τεχνών, αν και θεωρητικός της τέχνης, με οδήγησε με τον τρόπο του καθηγητή στον Paul Thek, έναν κατεξοχήν αντισυμβατικό ζωγράφο και δημιουργό κατασκευών έργων ο όποιος μου ενέπνευσε την σημασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας για την κοινωνία, τον δημιουργό και την ουτοπία. Έτσι λοιπόν δεν έγραψα λέξη ποιητικής δοκιμής μέχρι που συνάντησα τα όριά μου και δεν ολοκλήρωσα το πρώτο μου ποίημα έως ότου να τα επεκτείνω πέρα από τον θάνατο. Μόνο όταν ήρθα αντιμέτωπος με την αυτοκαταστροφή μου και επέλεξα τη ζωή, ανακάλυψα ή δημιούργησα την πηγή της ποιητικής μου έμπνευσης. Ξέρω πως θα πεθάνω σοφός, πως δεν θα γυρίσω ποτέ ξανά στη γη ακριβώς επειδή έχω κλείσει τον κύκλο των μεταμορφώσεών μου, ο οποίος είναι παρά πολύ μακρινός στα βάθη του ανθρώπινου χθες, βίαιος, σκοτεινός και αιμοβόρικος αλλά όχι εκ προθέσεως και ούτε σχετικός με εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Είμαι ο εξαγνιστής μιας μακριάς ακολουθίας φονιάδων από πάθος και οργή που αν δεν τους στερούσαν το ελάχιστο, που έδινε νόημα στη ζωή τους, θα ήταν από απλά αρνάκια μέχρι πολύτεκνοι μεροκαματιάρηδες και αγαθοί γονείς. Είμαι ο άγγελος των δολοφόνων εν βρασμώ ψυχής και λόγω της τυφλής παρόρμησης από ανεξέλεγκτο πάθος και πόθο έχουν το ακαταλόγιστο της στιγμής που τους καταδίκασε στην κατάρα της αιώνιας στέρησης.
Η θρησκεία έχει νόημα, αποκλειστικά, όταν είναι απελευθερωτική, γιατί έχει βαθιά, πολυδιάστατη, πολυσήμαντη και απειροδιάχυτη διάδραση με όλες τις άγνωστες ή εν δυνάμει ή εν γένει ικανότητες και ιδιότητες της φύσης. Όταν γίνεται καθεστώς και εξουσία παραμορφώνεται σε κοσμικό δυνάστη με υπερφυσική παραίσθηση. Το χειρότερο που κάναμε στο είδος μας είναι να ιεροποιήσουμε ως φυσιολογικό την μονιμότητα και ασφάλεια σ' ένα μέρος και τη διαρκή μετακίνηση ως τιμωρία, εξορία, προσφυγιά, μετανάστευση, εξοστρακισμό, αποκλεισμό. Κι όμως, το αισιόδοξο σενάριο του μέλλοντός μας συνδέεται με μια ακατάπαυστη μετακίνηση, μετεγκατάσταση, μετανάστευση. Αλλά ακόμα πιο οδυνηρό αποδείχθηκε για μας η μετατροπή μας από κυνηγός και τροφοσυλλέκτης σε καλλιεργητή γιατί ενώ κυριάρχησε η κρεατοφαγία ως τρόπος διατροφής έστω και επικαλυπτόμενη από την παμφάγα συνήθεια που είχαμε ήδη αποκτήσει στην προηγούμενη κατάστασή μας· τελέσαμε το μεγαλύτερο έγκλημα κατά της ίδιας μας της ύπαρξης, οριστήκαμε ιδιοκτήτες της φύσης και του περιβάλλοντός μας ενώ ανήκει στο όλον, δηλαδή στον κόσμο, κι έτσι αυτοχριστήκαμε κάτοχοι του σώματός μας ορίζοντας το πεπερασμένο στο πλαίσιο της ατομικής περιουσίας ενώ είναι απειροφύση. Και σύμφωνα με το κριτήριο της ωφέλειας στην ομάδα και στους θεσμούς της υποκύψαμε στον πειρασμό της παραχώρησης της απειροσύνης μας στους αριστοκράτες, δήθεν τους πιο ικανούς, για να μας προστατεύσουν από τους φυσικούς κινδύνους και την απειλή του φθόνου ή της έχθρας των άλλων. Έτσι οικοδομήθηκε η φιλοπόλεμη ατμόσφαιρα μεταξύ των κοινωνιών και έκτοτε βιώνουμε τον φαύλο κύκλο της εκμετάλλευσης και καταδυνάστευσης, της αδράνειας, υποχωρητικότητας των πλειονοτήτων και προνομιακής κατοχής της ισχύος από τις ελίτ στο όνομα της επιβίωσης. Έγινα λίβας γιατί δεν ήξεραν τι να κάνουν τον σπόρο μου οι, υποτιθέμενοι, δικοί μου άνθρωποι και αφού με φυλάκισαν σε τσιμεντένια κτήρια, που με περηφάνια οι γονείς μου τόνιζαν πως «είναι για το καλό των παιδιών μας και φτιάχνουμε ιδιόκτητα σπίτια για την εξασφάλισή τους» και χαμογελώντας με την επιείκεια του έμπειρου ανθρώπου, του μπαρουτοκαπνισμένου στις μάχες και κακουχίες της καθημερινής βιοπάλης, συνέχιζαν την ψευδόδιδαχή τους ότι «εσύ δεν ξέρεις από Πόλεμο και Κατοχή, σεισμό, πείνα και μετανάστευση και αν μας ακούσεις δεν θα τα γνωρίσεις ποτέ αλλά θα έχεις βίο χαρισάμενο»... Κι εγώ μες στην εξασφαλισμένη φυλακή μου, στον άγονο ίσκιο των τοίχων, αφού δεν έβλεπα φως, βυθίστηκα μέσα μου με οργή και κατασκεύασα ένα ηφαίστειο και έγινα μονάδα παραγωγής ενέργειας, ενώ ταυτόχρονα στην κορυφή μου οι άνεμοι έτρεχαν με παλαβές ταχύτητες και έφτιαξαν έναν ουρανό όλο σκοτεινά σύννεφα, κεραυνούς, καταιγίδες, θύελλες, αστραποβροντές και κυκλώνες. Και μπορούσα να ηρεμήσω μόνο στην γνωστή κατάσταση της συνάντησης θερμότητας κι ανέμου ώστε να καταλήγω σε μια παραλία και μέσα στα γαλάζια νερά να δροσίζω τον λίβα της διψασμένης μου ψυχής.
Η ζωή είναι το νέο σύμπαν μες στο υπάρχον. Ο θάνατος είναι η πύλη για τη διάσταση όλων των διαστάσεων και συμπάντων. Ίσως κάποια στιγμή, η κοσμική τεχνολογία να μπορεί να συλλάβει τη μεταμόρφωση, που σήμερα χωρίζουμε σε αποσύνθεση και θρησκευτικό υπερφυσικό. Πιθανόν να είναι ζήτημα ταχυτήτων και φασμάτων ακτινοβολιών σωματιδίων το όλο ζήτημα. Το πρωτόλειο υλικό της γνώσης, που είναι το βίωμα, η εμπειρία, η παρατήρηση και το πείραμα, στηρίζεται στις αισθήσεις μας αλλά πια η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αντικαταστήσει τον άνθρωπο ως υποκείμενο και δρων σε πολλά πεδία της θετικής γνώσης γιατί μπορεί να ξεπεράσει σε τελειότητα τα ανθρώπινα όργανα. Δεν μπορεί όμως να εκτοπίσει τον άνθρωπο επειδή πάντα θα είναι ο βασικός άγνωστος παράγοντας. Επομένως, όταν μιλάμε για ανθρώπινες αισθήσεις θα πρέπει να εννοούμε επίσης –και κυρίως– τη διαίσθηση που δεν είναι ένστικτο, την ενόραση και τον οραματισμό, άσχετο με την πρόβλεψη και την ουτοπία, την ενσυναίσθηση μες στη διαδραστικότητα και το χαοτικό της δράσης πέρα από το ωφέλιμο, τη λογική και την ηθική, που εκπληρώνει τη διάχυση του ανθρώπινου «είναι» στο διηνεκές. Γιατί το άπειρο βρίσκεται παντού και άρα ορίζει την ύπαρξή μας με την απόλυτη βεβαιότητα της αμφιβολίας, της αβεβαιότητας, της αμφισημίας των πολυσημιών, του ανομολόγητου, του απρόβλεπτου. Μπορεί οι δυαδικές αντιθέσεις να είναι ένα καλό εργαλείο προσέγγισης, ανάλυσης και κατανόησης της πραγματικότητας αλλά αυτή η τελευταία είναι ναι μεν αντικειμενική και διυποκειμενική αλλά άκρως σχετική, αφού ο χωροχρόνος μεταβάλλεται και ταυτόχρονα ο δικός μας τρόπος που τον βιώνουμε. Η λογική της ασφαλούς ακινησίας ή ακόμα και της φυλακισμένης δέσμευσης και της βάρβαρης εξόντωσης δεν ισχύει ακόμα και στην πιο φρικαλέα ιστορική στιγμή. Οι μαζικές γενοκτονίες, τα εγκλήματα πολέμου, ουσιαστικά πλήττουν τον δράστη και όχι το θύμα. Είναι η ταφόπλακά του να δει τη ζωή του να ζει, ενώ των νεκρών είναι η επιτάχυνση της μετάβασης στην ενιαία ζωική διάσταση της ύπαρξης. Η οργανωμένη εγκληματική ομάδα, της συνομωσίας, της προδοσίας, της εθνοκάθαρσης, του ρατσισμού, καταδικάζει το συλλογικό της «είναι» στην εξολόθρευση ενώ θανατώνει τον αφανισμό των διωκόμενών της. Πράττουν μια αποτρόπαια πράξη, που στρέφεται εναντίον τους, και δεν είναι αντιστρέψιμη, ενώ οι φονιάδες εν βρασμώ ψυχής, οι κοινοί κακούργοι, ακόμα και οι serial killer, υπό προϋποθέσεις, ίσως να την γλιτώνουν εφόσον κι αν... Στον τύπο του Einstein η ενέργεια ισούται με το γινόμενο της μάζα και του τετραγώνου της ταχύτητας. Ο μακελάρης επικεντρωμένος στη μάζα εξαντλεί την ταχύτητά του στην προμελετημένη φρικαλεότητά του επιταχύνοντας τη μετάβαση των θυμάτων στον θάνατο. Εκείνος, λόγω του εγκλήματός του, μένει καρφωμένος στον τόπο της διάπραξης της κολάσιμης πράξης ενώ οι νεκροί ήδη αναχωρούν με ιλιγγιώδη ταχύτητα έτσι ώστε για τον δράστη να απομένει μόνο η ελλιπέστατη εικόνα της αποσύνθεσης και της καταστροφής της σωματικής μάζας των φονευθέντων ενώ για τους τελευταίους η πλήρη μετατροπή της μάζας τους σ' ενέργεια. Επιπλέον αυτοί που έφυγαν πρόωρα δεν ολοκλήρωσαν τον ρόλο της σαρκικής τους υπόστασης στα επίγεια και χάθηκε η προσφορά τους στην κοινωνική ζωή. Ακόμα και αν το μακάβριο και κτηνώδες σχέδιο των αιμοβόρων ανθρώπων υλοποιηθεί, το μόνο που τους απομένει είναι η κόλαση που προκάλεσαν για τους ίδιους και τους απογόνους τους, εφόσον οι τελευταίοι δεν αποστασιοποιηθούν πλήρως. Υπάρχει κάτι πέρα από όλα και εκτός χωροχρονικής σχετικότητας, που υφίσταται και διαρκώς υπάρχουμε γιατί υπάρχει και υπάρχει ώστε να υπάρχουμε. Αυτό το κάτι μας κινεί και ο εγκλωβισμός μας στα τετριμμένα και γνωστά είναι ο πραγματικός θάνατος και όχι ο φυσικός. Τότε δεν βρισκόμαστε στην ανυπαρξία –καλά θα ήταν– αλλά στην αιώνια αποσύνθεση και για χιλιάδες χρόνια –όσα και η ιστορία του είδους– πασχίζουμε να της ξεφύγουμε, μα οι μακελάρηδες που στηρίζει η αποχαυνωμένη πλειονότητα μες στην απάτη της ασφαλείας που δήθεν εγγυούνται, βουλιάζουν όλο τον πληθυσμό ακόμα πιο βαθιά σε μια λέπρα δίχως τελειωμό. Αυτό το κάτι, λοιπόν, είναι η αυτοτέλεια του σώματός μας που μόνο ως άπειρη μπορεί να νοηθεί. Ο εγκέφαλός μας πάει όπου το σώμα επιδιώκει και η υγεία του, με αφετηρία την αναπνοή του, δεν έχει να κάνει με την επιθυμία ή τη θέληση, ούτε με την έλλογη πλευρά μας, παρά μόνο με την αιωνιότητά μας εδώ και τώρα. Ενώ μιλάμε για το εφήμερο του οργανισμού μας, τείνουμε να ζούμε εσαεί με την αναπαραγωγή, την ανάμνησή μας, τα αξιομνημόνευτα έργα μας, τα μνημεία, την ενέργειά μας. Και τελούμε διαρκώς αφιερώσεις σε αγνώστους και καθημερινούς ήρωες ή στρατιώτες, ανώνυμα θύματα και μάρτυρες, άγιους πάντες, όχι για να μην ξεχάσουμε αλλά επειδή αιώνια θυμόμαστε.
Copyright © Γιάννης Σμίχελης All rights reserved
Πρώτη δημοσίευση
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Θανάση Μυλωνά.
Το πεζογράφημα αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου του Γιάννη Σμίχελη Άγιος Νεόπλουτος: Διάλογος με τον Πεσσόα - Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας, που δημοσιεύτηκε σε 42 μέρη στο koukidaki.gr από τις 25 Απριλίου 2025 και κάθε Παρασκευή. Ξεκινήστε την ανάγνωση από εδώ ή συνεχίστε στο επόμενο.
