Η θεατρική κριτική έχει σχέση με το θέατρο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και εξακολουθεί. Η πρώτη κριτική-λογοκρισία έγινε την εποχή του Φρύνιχου, όταν ανέβασε την τραγωδία του Μιλήτου Άλωσις και το κοινό ξέσπασε σε θρήνους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να κατέβει το έργο, να του επιβληθεί πρόστιμο χιλίων δραχμών και να απαγορευθεί το έργο να ξανανέβει. Υπάρχει ειδικό άρθρο μου για το ιστορικό αυτό θεατρικό γεγονός.
Πολλές φορές, η κριτική δεν υπήρξε ευχάριστη στους συντελεστές μίας παράστασης. Από άλλη σκοπιά έβλεπε ο συγγραφέας και οι ηθοποιοί –αργότερα προστέθηκε ο σκηνοθέτης– τα θεατρικά τεκταινόμενα και από άλλη σκοπιά ο κριτικός του θεάτρου. Σε πρότερες εποχές, οι θεατρικοί κριτικοί (όχι όλοι βέβαια) είχαν τη δύναμη να κατεβάσουν ένα έργο ή να το ανυψώσουν. Το φαινόμενο αυτό δεν περιορίστηκε μόνο στην Ελλάδα αλλά είναι διεθνές.
Στη δεκαετία του '30 είχε απλώσει τη φήμη του στη χώρα μας ο Φώτος Πολίτης ως ένας από τους πλέον αυστηρούς κριτικούς με τεράστιες γνώσεις (υπήρξε μαθητής του κορυφαίου Γερμανού σκηνοθέτη Μαξ Ράινχαρτ) που, με την πνευματικότητά του, τον έκαναν να έχει τις βάσεις και τα επιχειρήματα για να στηρίξει όλον του τον αγώνα σε ένα θέατρο υψηλού προσανατολισμού. Διαβάζοντας κάνεις τα άρθρα του –σχεδόν γραμμένα έναν αιώνα πριν– θα μπορέσει να διαπιστώσει τα λάθη που έκανε ή καλύτερα τις αστοχίες του. Λόγου χάρη, κατακεραυνώνει τον Γρηγόριο Ξενόπουλο ως θεατρικό συγγραφέα, όμως, έναν αιώνα σχεδόν αργότερα, συνεχίζει ο Ξενόπουλος να γνωρίζει νέες δόξες, αφού εξακολουθεί να ανήκει στις προτιμήσεις του κοινού και των θεατρικών παραγωγών. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η διορατικότητά του υπήρξε σωστή και αλάθευτη. Αφορά τον νεαρό τότε και άπειρο νέο ηθοποιό Μάνο Κατράκη που τον παρομοιάζει με τον Μέγγουλα, έναν σπουδαίο ηθοποιό του θεάτρου με μεγάλη θεατρική ιστορία.
Όλο αυτό αναφορικά με τον Πολίτη μού θυμίζει τον Κώστα Γεωργουσόπουλο που αναφέρεται για την πιο δύσκολη στιγμή ενός κριτικού θεάτρου με τα εξής λόγια: «Να κληθείς να γράψεις κριτική για έναν πρωτοεμφανιζόμενο θεατρικό συγγραφέα, είτε είναι η Λούλα Αναγνωστάκη είτε ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, αυτό είναι το πιο δύσκολο.».
Η κριτική γίνεται πολλές φορές αλλά είναι χρήσιμη,= όταν στηρίζεται στη γνώση του αντικειμένου και στην αντικειμενικότητα του θεατρικού κριτικού και όταν προβάλει όλα τα θετικά και όλα τα αρνητικά στο ίδιο μέγεθος. Για να γράψει κάποιος θεατρική κριτική –αναφέρομαι βέβαια μόνο επαγγελματικά– πρέπει να γνωρίζει όχι μόνο για τον συγγραφέα και το συγκεκριμένο έργο αλλά για όλη την εποχή που γράφτηκε το εν λόγω κείμενο. Ποιες συνθήκες επικρατούσαν –πολιτικές, κοινωνικές–, τη θέση του δραματουργού μέσα στην κοινωνία... Αυτές οι συνδέσεις, σαν κομμάτια από παζλ, ενώνουν την ολοκληρωμένη –όσον το δυνατόν γίνεται βέβαια– εικόνα της εποχής και της πρόθεσης του συγγραφέα.
Στην Ελλάδα είχαμε πιο πολλούς κριτικούς από άλλες χώρες και εύλογο είναι αφού πάντα είχαμε πληθώρα θεατρικών παραστάσεων σε σχέση με το εξωτερικό.
Ένας από τους επιφανέστερους κριτικούς θεάτρου στη χώρα μας ήταν ο Άλκης Θρύλος, καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της Ελένης Ουράνη που οι κριτικές της υπήρξαν από τις πιο αυστηρές που γράφτηκαν ποτέ. Όμως πάντα τις διέκρινε η απεριόριστη γνώση και η αγάπη για το θέατρο. Ισχυρή υπήρξε και η παρουσία του Λέοντος Κουκούλα που εκτός από κριτικός θεάτρου υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα αφού ασχολήθηκε με την ποίηση και με την μετάφραση ιψενικών δραμάτων και μολιερικών κωμωδιών. Επίσης, ο Σωκράτης Καραντινός που και αυτός υπήρξε εκτός από κριτικός θεάτρου και σκηνοθέτης, ηθοποιός και καθηγητής σε δραματικές σχολές. Από τους μεταγενέστερους ο Γιώργος Κάρτερ και ο Βάιος Παγκουρέλης.
Αν θα έπρεπε να σταθώ σε έναν ξένο κριτικό θεάτρου, αυτός που θα επέλεγα θα ήταν ο Άγγλος Κένεθ Τάιναν που τον διέκρινε το έμφυτο ταλέντο, οι πολλές γνώσεις και η μεγάλη αυστηρότητα. Μαζί με αυτά τα θετικά υπήρχαν και άλλα στοιχεία στον χαρακτήρα του, που τον γέμισαν πολλές διενέξεις. Προκλητικός, αλαζόνας, εγωιστής. Ο Τάιναν υπήρξε μία ιδιαίτερη περίπτωση για το εγγλέζικο θέατρο και το παρακάτω παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό. Υπήρχε μία επιγραφή στο γραφείο του με τα εξής λόγια: «Ξυπνήστε θυμό, παρακινήστε και σπαρακτικά, σηκώστε ανεμοστρόβιλους.».
Είναι γνωστή η επικριτική διάθεση που είχε για τον κορυφαίο Λονδρέζο ηθοποιό Σερ Λόρενς Ολίβιε που τον κατέκρινε –όχι ως ηθοποιό, αυτό δεν θα το μπορούσε άλλωστε!– για τη θητεία του ως καλλιτεχνικού διευθυντή σε φεστιβάλ θεάτρου. Παρ' όλα αυτά είχε υποβάλει αίτηση στον Ολίβιε, όταν εκείνος είχε διοριστεί διευθυντής στο Εθνικό Θέατρο της Αγγλίας και αν ο κορυφαίος πρωταγωνιστής ξαφνιάστηκε αρνητικά με αυτήν του την κίνηση, εντούτοις χάρη στην σύζυγό του ηθοποιό Τζόαν Πλοουράιτ, έκανε την αίτησή του αποδεκτή. Ένα από τα πολλά θετικά που είχε αυτή η συνεργασία τους ήταν ο Ολίβιε να πρωταγωνιστήσει –επιτέλους– στον σαιξπηρικό Οθέλλο, πρώτα στο θέατρο και μετέπειτα στην μεγάλη οθόνη. Λέω επιτέλους, επειδή ήταν κάτι που το ήθελε πολύ, όμως έδειχνε να φοβόταν αυτό τον ρόλο. Γενικότερα πάντως, ο Κένεθ Τάιναν είχε μια μοναδικότητα για την θεατρική κριτική, είχε όμως και έναν χαρακτήρα που μοιραία τον οδηγούσε σε αρκετές διενέξεις και αντιπάθειες.
Άλλωστε, όπως πολύ σωστά επισημαίνει και ο Κώστας Γεωργουσόπουλος: «Η κριτική κρίνεται.».
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από το βιβλίο του Λόρενς Ολίβιε Εξομολογήσεις ενός ηθοποιού, που κυκλοφόρησε από τις καλύτερες Limpro καθώς επίσης και από το βιβλίο του έγκριτου ιστορικού θεάτρου Γιάννη Σιδέρη Ιστορία του νέου ελληνικού θεάτρου, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
