Το μυθιστόρημα Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Μαρσέλ Προυστ είναι πραγματικά ένα μυθιστόρημα-σταθμός, γενικά για το βιβλίο και την ανάγνωση. Αν θέλουμε να αναφέρουμε έναν θεωρητικό της λογοτεχνίας τον Jurgen Link: Ένα μυθιστόρημα έχει τρία επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο είναι ο «ήχος», το μέτρο, ο ρυθμός των γλωσσικών σημαινόντων. Το δεύτερο επίπεδο είναι οι κυριολεκτικές σημασίες (καταδηλώσεις). Το τρίτο επίπεδο είναι οι συνδηλώσεις (συμβολικό επίπεδο).
Ο Χαμένος χρόνος έχει και τα τρία επίπεδα. Ο παππούς του ειρωνεύεται και προσβάλλει κάθε συμμαθητή που έχει την πρόθεση να κάνει φίλο το νεαρό αφηγητή. Οι γονείς του επίσης κρίνουν τους συμμαθητές και πιθανούς φίλους με πυξίδα τα κλισέ. Η μητέρα πιο πολύ του στερεί την αποδοχή, παρά του την δίνει. Λίγο καλύτερες η γιαγιά και η υπηρέτρια. Έτσι έχει αναπτύξει μια μοναχικότητα αλλά και άσθμα. Βρίσκει την ανάγνωση σίγουρα καθοδηγητική, που τον βοηθά να συλλογίζεται αλλά και να θέτει μικρούς στόχους για επικοινωνία με τους γύρω αλλά και με δύο κοπέλες που στη διάρκεια των χρόνων ερωτεύεται. Μπορεί ο κάθε αναγνώστης να μάθει για τη ζωή των προσώπων αλλά και να την ζήσει καλύτερα όπως και ο ήρωας (μια και ο ίδιος είναι βασικός χαρακτήρας αλλά και ο παρακινών τον χαρακτήρα πρωταγωνιστής, όπως γνωρίζουν οι σεναριογράφοι) ακούγοντας τις απόψεις που έχει ένας δάσκαλός του ή ένας επισκέπτης ή ένας φίλος, η γιαγιά, η υπηρέτρια ή κάποιος από το περιβάλλον.
Στην αρχή του βιβλίου Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, αλλά και σε μεγάλο μέρος του, ο αφηγητής επισημαίνει και διηγείται την σχέση του νεαρού αφηγητή-ήρωα του μυθιστορήματος με την ανάγνωση. Ο Μαρσέλ Προύστ, όλα τα γεγονότα της ζωής της δικής του και της ζωής των γύρω του, τα αντιλαμβάνεται ως γεγονότα που διαδραματίζονται στο περιθώριο της ανάγνωσης των βιβλίων. Αυτό που είχε διαβάσει πριν κοιμηθεί, το ζούσε μέσα στ' όνειρο σαν πραγματικότητά του ενώ έβρισκε ακατανόητη την πραγματικότητα του κόσμου όπως ξυπνούσε ξαφνικά μέσα στη νύχτα. Την κατάστασή του, σ' εκείνο το σύντομο χρονικό διάστημα έως να τον ξαναπάρει ο ύπνος, την παρομοιάζει μ' έναν ταξιδιώτη που προχωρά βιαστικά να φθάσει σε σταθμό του τρένου. Παρομοιάζει έτσι τον ερεθισμό της μνήμης και της ανάμνησης, που εντυπώνεται, σαν να συζητά μ' έναν που πρωτοσυναντά ενώ διασχίζει ή επισκέπτεται έναν νέο τόπο. Για τον ίδιο τον χαρακτήρα του βιβλίου, όταν ξανακοιμάται και βλέπει ένα όνειρο που σχετίζεται με μια ανάγνωση, τότε αυτή είναι η δική του πραγματικότητα. Πόσο συμπληρώνει η φαντασία του ευαίσθητου ανθρώπου τη ζωή!
Από μια άβολη θέση του μηρού του, ο Μαρσέλ, η περσόνα ή ο αφηγητής, σχεδόν βιώνει την ύπαρξη και κάνει αισθητή μια γυναίκα, όπως η Εύα από τον Αδάμ. Είχε και αίσθηση στα χείλη και στο σώμα (κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί και θαυμάζοντας έναν σπουδαίο πίνακα ζωγραφικής). Γράφει ο ανώνυμος αφηγητής (που πολύ αργότερα μας πληροφορεί ότι ονομάζεται Μαρσέλ) ότι ο άνθρωπος που κοιμάται, κρατά σε κύκλο ολόγυρά του το νήμα που δένει τις ώρες, την τάξη, που ακολουθούν τα χρόνια και οι κόσμοι... Ίσως η ακινησία ολόγυρα επιβάλλεται από την βεβαιότητά μας ότι είναι αυτά. Έρχονταν βαθιά μέσα μου τα πρόσωπα αλλά και το τοπίο... Πιο κάτω γράφει ότι τα βιβλία περιέχουν πράγματα σημαντικά, σ' αντίθεση με την εφημερίδα (άλλωστε στα ελληνικά βγαίνει από το συνθετικό «εφήμερο»). Επειδή τον έστειλαν για μεσημεριανό ύπνο γράφει: Ένιωσα μια επαναστατική διάθεση, θέλησα να δοκιμάσω ένα τέχνασμα καταδικασμένου (ίσως κάτι που είχε διαβάσει).
Έγραψα στη μητέρα ν' ανέβει στο δωμάτιό μου για κάτι σοβαρό. Και στην Φρανσουάζ που θα το παρέδιδε, ότι η μαμά μου είχε πει να της γράψω μιαν απάντηση.Επαφή πιο υπερφυσική από το να γνωρίσω ένα σπουδαίο ηθοποιό. Δεν εγκαταλείπω το Κομπρέ, ούτε το σπίτι, ούτε το δωμάτιο.Αν αυτή έπαιζε πιάνο, δεν θα έπαιζε σκληρά.Ακόμη και τώρα, δεκαετίες μετά, σε συνθήκες που δεν γνωρίζω, ένα καμπαναριό εκκλησίας ή μια κλινική μου φανερώνει σαν σημείο αναγνώρισης την πιθανή διαδρομή.Λεγκραντέν, μηχανικός που γράφει στίχους. Ως άνθρωπος που φαντάζεται ότι η ζωή του δεν είναι αυτή που του ταιριάζει.Η συγκινητική πλευρά των αργόσχολων γυναικών, αφιερώνουν ένα διαθέσιμο όνειρο συναισθηματικής ομορφιάς για να κάνουν πιο πλούσια μ' ένα φίνο δέσιμο την χοντροκομμένη ζωή των ανδρών.Όπως όταν διάβαζα κάτι, καθισμένος μέσα στο βάθος της σκεπαστής πολυθρόνας της αυλής, νόμιζα ήμουν προφυλαγμένος από τα μάτια των άλλων, όπου με πίεζε η γιαγιά κι έτσι είχα βγει απ' το δωμάτιο, έτσι και η σκέψη μου σαν μια φάτνη και όταν έβλεπα ένα εξωτερικό αντικείμενο, η συνείδηση ότι το έβλεπα στεκόταν ανάμεσά μας, το περιχαράκωνε μ' ένα διανοητικό σιρίτι. Η ύλη εξατμιζόταν όπως ένα φλεγόμενο σώμα, όταν το πλησιάζει κανείς μ' ένα υγρό αντικείμενο, δεν αγγίζει την υγρότητα, αφού προηγείται η εξάτμιση.Ένας χαρακτήρας βιβλίου γίνεται κατανοητός πλήρως σ' αντίθεση από ένα γνωστό μας άνθρωπο.Από τις επιλογές του συγγραφέα τοπία επίσης πιο ζωηρά. Αν μ' άφηναν να επισκεφθώ την περιοχή που περιγράφει το βιβλίο θα πλούτιζαν την εικόνα ξένα χρώματα. Μας περιβάλλει η ψυχή αλλά όχι σαν να είμαστε σ' ακίνητη φυλακή.
Η σχέση του συγγραφέα, σ' εφηβική ηλικία, με τον χρόνο:
...Δεν μπορούσα να φαντασθώ πώς εξήντα λεπτά της ώρας χωρούσαν στο θαλασσί τόξο ανάμεσα στα δύο χρυσά σήματα στο καμπαναριό. Κάποτε άκουγα δύο χτύπους παραπάνω απ' ότι είχα ακούσει την προηγούμενη ώρα. Άρα δεν είχα προσέξει κάποια ώρα που πέρασε!
Με αφορμή που οι στρατιώτες για τα γυμνάσια της Φρουράς διέσχιζαν την λεωφόρο στο Κομπρέ, η καλή υπηρέτρια Φρανσουάζ κάνει μεγάλη συζήτηση για τον πόλεμο, για τους νέους άνδρες που στέλνονται να σκοτωθούν, για την εθελοντική στράτευση σε καιρό επανάστασης. Και πάλι κάποιος γνωστός αναφέρεται επειδή του μίλησε, του θύμισε ποιήματα του Μισέ και του σύστησε βιβλία του Ρακίνα και του Λεκόντ.
Ήξεραν οι γονείς από ένστικτο, ή μάλλον από πείρα, πως οι εξάρσεις της ευαισθησίας μας πολύ λίγο επηρεάζουν τη συνοχή των πράξεών μας και τη συμπεριφορά μας στη ζωή, και πως ο σεβασμός στις ηθικές υποχρεώσεις, η πίστη απέναντι στους φίλους, η πραγματοποίηση ενός έργου, η τήρηση μιας δίαιτας, έχουν μια βάση πιο στέρεη στις τυφλές συνήθειες παρά στα στιγμιαία, βίαια και στείρα ξεσπάσματα. Θα προτιμούσαν να έχω φίλους που δεν θα έδιναν πολλά αλλά και δεν θα αλλοίωναν τη φιλία σε βάρος μου. Ούτε τα σφάλματά μας αποσπούν από τις υποχρεώσεις τους κάποιους ανθρώπους.
Προτιμά έναν συγγραφέα που επισημαίνει ό,τι και ο ίδιος στο περιβάλλον και στις καταστάσεις.
Εμείς ονομάζουμε την μια απ' τις δύο βόλτες που μπορούμε να κάνουμε απ' την μεριά του Σουάν, την άλλη απ' την μεριά του Γκερμάντ. Μια γνωστή κυρία δεν έκανε διάκριση στις εκφράσεις των προσώπων ή τον τρόπο που λέγανε κάτι, αν της μιλούν ειλικρινά ή ειρωνεύονται. Αλλά στο Μουζουβέν από την μεριά του Σουάν Μεζεγκλίζ, ο Βιντέιγ για τη διαγωγή της κόρης δεν μείωνε την στοργή γι' αυτήν. Εντελώς λαθεμένα θεωρούμε την κατάσταση (την ομοφυλοφιλία) ιδιότητα των μποέμ...Μια διαστροφή που η φύση κάνει ν' αναπτυχθεί σ' ένα παιδί.Θα ήταν καλύτερα να μην το χρησιμοποιήσει, για να έχει την καθαρά πλατωνική απόλαυση να το διατηρεί.Η μαμά από την άλλη διασκέδαζε να πιάνει τον κύριο Λεγκραντέν να διαπράττει το αμάρτημα του σνομπισμού.Καθόμαστε ανάμεσα στις Ίριδες στην άκρη του νερού.
Ο γιατρός Κοτάρ, όπως πρόσεξε ο νεαρός Μαρσέλ, δεν έκανε διάκριση στις εκφράσεις των προσώπων, αν του μιλούν ειλικρινά ή ειρωνεύονται. Όπως θ' αναφερόμασταν στην εποχή μας σε διαταραχή πραγματολογίας ή σύνδρομο Asperger, δεν κατανοούσε λεπτές διαφορές.
Ο Σουάν απολαμβάνει μουσική που του φέρνει συνειρμούς. Ο Σουάν δεν καθοδηγεί τη ζωή σε κάποιο στόχο. Ο Σουάν, για να μην ασχολείται με την ουσία των πραγμάτων, καταφεύγει σε σκέψεις χωρίς σημασία. Στις συζητήσεις δίνει υλικές λεπτομέρειες για να μη λέει τη γνώμη του, να μη παίρνει θέση. Η μουσική όμως είχε εκλεκτική επίδραση πάνω στην ηθική του αδιαφορία. (sine materia = χωρίς περιεχόμενο, sourface = επιφανειακοί άνθρωποι εφευρίσκουν τρόπους για να ξοδεύουν τον χρόνο τους, να περνούν τη ζωή τους)
Μεγαλόσχημη γραφή σ' ένα μάτι ανεπηρέαστο θ' αποκαλύψει την ανεπάρκεια της μόρφωσης, την έλλειψη ειλικρίνειας ή θέλησης....Αναφέρονται στην έκφραση φιλί-κλειδί, πως τον έχει πιάσει δηλαδή στα δίχτυα της. Απ' όλους τους τρόπους γένεσης της ιερής ασθένειας του έρωτα, ίσως το πιο αποτελεσματικό είναι η μεγάλη πνοή ανησυχίας που μας διαπερνά για το πρόσωπο που αγαπάμε. Χρειάζεται η προτίμησή μας να γίνει αποκλειστική. Και αυτή η προϋπόθεση μπορεί να πραγματοποιείται ενώ αναζητούμε χαρές, που μας επιτρέπει, και γεννιέται ξαφνικά μέσα μας η ανάγκη μόνο γι' αυτό το πρόσωπο.Συχνά αυτοί που περιστοιχίζουν έναν καλλιτέχνη, έναν επιστήμονα, δηλώνουν –όταν δεν τον αγνοούν– το συναίσθημα, που δείχνει ότι η ανωτερότητά του τους έχει επιβληθεί. Είναι ο θαυμασμός για την καλοσύνη του μια και δεν κατανοούν τις ιδέες.Η Οντέτ γινόταν ευαίσθητη στα λόγια κάποιου και όχι στις πράξεις. Ο Σουάν απ' την άλλη γύρευε να αρέσει στην Οντέτ τουλάχιστον η συντροφιά, μια και δεν μπορούσε να πραγματοποιήσει ό,τι εκείνη ονειρευόταν.Αν θα της έδινε με τη ζήλεια του, την απόδειξη ότι την αγαπούσε υπερβολικά, απόδειξη που όταν προσφέρεται σ' έναν από τους δύο εραστές, τον απαλλάσσει μια για πάντα απ' το να αγαπά περισσότερο. Η χαιρέκακη πανέμορφη Οντέτ ρίχνει ειρωνικό βλέμμα στον ευαίσθητο Μαρσέλ (μα θα έριχνε και στον κάθε Μαρσέλ) που αποχώρησε αφού τον προσέβαλε ο πεθερός κι επιδοκίμασε αυτόν που έκανε «σωστή εκτέλεση».
Ο Προυστ μας επηρεάζει με αυτό το βιβλίο-ποταμός, να ζούμε λίγο καιρό σαν να είμαστε μέσα σ' εκείνο τον κόσμο ή και την εποχή, να κοιτάζουμε όπως αυτός ο χαρακτήρας κι έτσι να βλέπουμε πραγματικά. Όμως, όπως γράφει ένας σύγχρονός μας συγγραφέας, ο Αντόνιο Μουνιόθ Μολίνα, δεν είναι η μνήμη που αξίζει τόσο όσο το βλέμμα. Το υποστήριζαν και οι δύο γνωστότεροι αρχαίοι μας φιλόσοφοι γράφοντας για το σημείο άποψης, το σημείο απ' όπου ατενίζουμε, απ' όπου θαυμάζουμε τον κόσμο. Αυτή την τακτική ακολουθούσε και ο ίδιος ο νεαρός αφηγητής-ήρωας Μαρσέλ, αναλογιζόμενος τη ζωή, με αφορμή τα μυθιστορήματα που αγάπησε.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Σημ. επιμ.: Το μυθιστόρημα του Προυστ Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, που κυκλοφόρησε από το βιβλιοπωλείο της Εστίας, αποτελείται από επτά τόμους που γράφτηκαν από το 1909 και ως τον θάνατο του συγγραφέα, το 1922. Στο σύνολό του οι τόμοι έχουν 3,200 σελίδες και είναι οι: Από τη μεριά του Σουάν, Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών, Η μεριά του Γκερμάντ, Σόδομα και Γόμορα, Η φυλακισμένη, Η Αλμπερτίν αγνοούμενη και Ο ανακτημένος χρόνος. Πρόκειται για ανασκόπηση της ζωής του που ξεκινά από την παιδική του ηλικία, διηγείται τις εμπειρίες του, την επιθυμία του να γίνει συγγραφέας, πώς βίωσε την ενηλικίωση, τον έρωτα, την τέχνη, την ένταξή του σε λογοτεχνικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους κ.ο.κ. αφού, ως γόνος πλούσιας οικογένειας, είχε γνωρίσει σημαντικούς διανοούμενους και αριστοκράτες. Το έργο έχει ημερολογιακή δομή και καταγράφει ενδελεχώς τα σημαντικά σημεία του βίου του τα οποία θα ανακαλέσει στη μνήμη του συνειδητοποιώντας ότι μπορεί να κάνει τη ζωή του βιβλίο, το οποίο θα είναι το έργο τέχνης και η παρακαταθήκη του ενώ θα προσφέρει μία θέση στον χρόνο σε όλους εκείνους που γνώρισε. Σημαντικότατη η προσφορά του Προυστ στη φιλοσοφία αλλά και στην ψυχολογία όπου, μάλιστα, εισάγει τον όρο «ακούσια μνήμη».
