Το τρίτο μέρος του περιπάτου ήταν ίσως το πιο λαμπρό γεωγραφικά και σίγουρα το πιο περιπετειώδες· έτσι, για να σπάει η ανία! Έλεγα στην αρχή ότι δεν έχω πάει σε πολλά από τα μέρη που θα ήθελα. Είχα την τύχη όμως να περιηγηθώ στην πόλη της Matera, η οποία βρίσκεται στο διοικητικό διαμέρισμα της Basilicata.
Πηγαίνοντας προς τα κει σταματήσαμε στην πόλη Taranto. Ήταν η αρχαία αποικία των Σπαρτιατών, Τάραντας. Είναι στα σύνορα της Basilicata με την Apulia, κτισμένη στις ακτές του Ιονίου πελάγους. Οι Λακεδαιμόνιοι ίδρυσαν την αποικία τους τον 8ο αιώνα π.Χ. σε μία χερσόνησο προστατευμένη από την Mar Piccolo –μία λιμνοθάλασσα– στα βόρεια και την Mar Grande –έναν κόλπο με δύο νησιά που φυλάνε την είσοδο– στα νότια. Κάτι ήξεραν κι αυτοί οι πρόγονοι, πάλι χωρίς GPS. (Έχουμε αναφερθεί στο Otranto των Κρητών στο δεύτερο μέρος του γεωγραφικού περιπάτου.) Με τον καιρό έγινε πόλη μεγάλη και τρανή και φυσικά δέλεαρ για πολλούς κατακτητές. Η χερσόνησος από τα τέλη του 19ου αιώνα αναβαπτίστηκε σε νησί! Τότε άνοιξαν μία διώρυγα για να περνάνε πιο εύκολα τα μεγαλύτερα, πλέον, πλοία. Συνδέεται με τη στεριά με μία κινητή γέφυρα. Από την λαμπρή πολιτεία των Δωριέων, σήμερα, έχουν απομείνει δύο κίονες και κάτι ερείπια από έναν ναό του θεού Ποσειδώνα. Έχει περάσει από κει βέβαια η σάρα και η μάρα οπότε τι να περιμένει κάποιος; Το ενδιαφέρον είναι ότι η παλιά πόλη διατηρεί την ρυμοτομία της εποχής που την ανοικοδόμησε ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς, τον 10ο αιώνα, μετά την καταστροφή της από τους Σαρακηνούς. Εξ ίσου ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι αφού περάσεις τη γέφυρα σε υποδέχεται μία γυμνή κοπέλα! – το άγαλμά της δηλαδή. Περιπλανηθήκαμε για λίγο εκεί και επιβεβαιώσαμε ότι, όπως είχαμε πληροφορηθεί, η παλιά πόλη έχει τα χάλια της και θέλει σενιάρισμα. Εξαιρούνται βέβαια τα εστιατόρια και τα καφέ με θέα τη Mar Grande και το κάστρο. Η θέα προς την Mar Piccolo είναι λιγότερο ρομαντική· βιομηχανίες, ναυπηγεία και συναφή. Σκοπός μας όμως ήταν να επισκεφθούμε το πραγματικά υπέροχο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης και δεν χάσαμε. Τους επισκέπτες υποδέχεται ο Ορφέας που σαγηνεύει δύο Σειρήνες και στη συνέχεια αυτούς. Προφανώς και δεν θα σας κουράσω με την περιγραφή του. Τα εκθέματά του πάντως καλύπτουν χιλιετηρίδες με αφετηρία την, μακρινή και μεγάλης χρονικής διάρκειας, προϊστορική εποχή. Λίθινα εργαλεία, κοκάλινα αγαλματίδια, θραύσματα αγγείων. Ακολουθούν πήλινες μάσκες, ερυθρόμορφοι αμφορείς, ελληνικά γλυπτά, ρωμαϊκά ψηφιδωτά και άλλα πολλά. Αναρωτιέται κανείς πώς φτάσαμε ως εδώ· για καλό ή για κακό; Τζάμπα μας βαφτίσαμε Homo Sapiens; Δίκιο θα έχουμε, δεν μπορεί! Δεν ξέρουν δα και περισσότερα τα αναλφάβητα φυτά, μια και δεν μπορούν να γράψουν.
Την Matera, όπου φτάσαμε το απόγευμα, μου είναι πολύ δύσκολο να την περιγράψω! Θα προσπαθήσω όμως. Περιλαμβάνει την νέα πόλη, την παλιά πόλη και τον πολύ παλιό οικισμό· μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO κι αυτός. Εδώ που τα λέμε το αξίζει. Είναι και ένα θαύμα της φύσης όμως – από γεωλογική άποψη εννοώ. Ίσως γι' αυτό κατοικείται αδιάληπτα από την παλαιολιθική εποχή. Στα ασβεστολιθικά πετρώματα είχαν δημιουργηθεί φυσικές σπηλιές, όπου έμεναν οι τρωγλοδύτες της τότε εποχής. Αργότερα, με τα κατάλληλα εργαλεία, λάξευσαν οι κάτοικοι της σπηλιές τους. Τις χρησιμοποιούσαν για κατοικίες αλλά και για ναούς. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός λαξευτών ναών αποτελεί ένα από τα αξιοθέατα του πολύ παλαιού οικισμού. Είναι σκαμμένος στις δύο πλευρές ενός φαραγγιού. Στη μία βρίσκονται τα δύο Sassi, Barisano και Caveoso. Στην άλλη το Parco delle Murgie - Chiese Rupestri di Matera. Στη μέση και αρκετά χαμηλότερα, ρέει ανέμελα –εδώ και εκατομμύρια χρόνια– ένα ποταμάκι. Πας εκεί από μία κρεμαστή γέφυρα με σχοινιά· αν δεν πάσχεις από ίλιγγο βέβαια. Ανεξάρτητα από αυτό δεν προλάβαμε πάντως να πάμε στο Parco. Τον Μεσαίωνα, Χριστιανοί πιστοί από την Ανατολή που δεν μπορούσαν πλέον ν' ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα κατέληξαν εκεί και λάξευσαν μία ολόκληρη πολιτεία με πολλούς ναούς, διακοσμημένους με βυζαντινής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες. Κάποιες υπάρχουν ακόμα!
Περιπλανηθήκαμε όμως στα δύο Sassi και στην Civita. Αυτή βρίσκεται μεταξύ τους και με τον καιρό οχυρώθηκε κι έγινε κάτι σαν αστικό κέντρο. Εκ των υστέρων συμφωνήσαμε ότι θα έπρεπε να είχαμε μείνει τουλάχιστον δύο ημέρες ακόμα. Θα είχαμε δει περισσότερα κι όχι με την ψυχή στο στόμα. Να κάνω μία παρένθεση εδώ για να πω ότι το πρώτο εικοσιτετράωρο ψιλοέβρεχε και το βράδυ η θερμοκρασία ήταν πέντε βαθμοί! Για να βγούμε έξω είχαμε φορέσει ό,τι είχαμε και δεν είχαμε μια και ήμαστε εξοπλισμένοι ενδυματολογικά για ανοιξιάτικο καιρό! Ήμαστε σαν κρεμμύδια που λένε. Την επόμενη μέρα είχε ψύχρα μεν αλλά λιακάδα. Τότε περπατήσαμε στα Sassi με τις ώρες. Και τι δεν είδαμε! Και τι δεν μάθαμε, διαβάζοντας τους οδηγούς μας. Στο σημείο αυτό πρέπει να πω ότι στα μέσα του περασμένου αιώνα τα Sassi εκκενώθηκαν από τις αρχές, με απόφαση του τότε πρωθυπουργού, για λόγους υγιεινής. «Το αίσχος του έθνους», τα είχαν αποκαλέσει. Οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν με το ζόρι σε κάτι πολυκατοικίες-κουτιά. Πριν το τέλος του αιώνα όμως κάποιοι μυρίστηκαν ότι η υπόθεση είχε ψωμί και το ενδιαφέρον αναζωπυρώθηκε – το τουριστικό φυσικά. Ξεκίνησε τότε η «ανάπλαση». Το 1993 ανακηρύχθηκε μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς και το 2019 ήταν η πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης. Φανταστείτε τι έγινε τότε δηλαδή! Απ' ό,τι καταλάβαμε οι πιο πολλοί παλιοί κάτοικοι έμειναν στα «κουτιά» τους και οι λαξευτές κατοικίες τους είναι σήμερα γραφεία, μουσεία, πολυτελή τουριστικά καταλύματα και διάφορα τέτοια. Επισκεφθήκαμε δύο που ήταν σχεδόν πανομοιότυπα. Άνθρωποι και ζωντανά μέσα σε μία ευμεγέθη σπηλιά με όλα τα κομφόρ: κρεβατοκάμαρα, τραπεζαρία, κουζίνα, τουαλέτα, αργαλειός, πηγάδι, στάβλος. Δεν υπήρχαν χωρίσματα βέβαια. Άμα αρχίσω να περιγράφω δεν θα τελειώσω ποτέ. Έχω επισυνάψει μία φωτογραφία που λέει όσα χίλιες λέξεις! Θα υποκύψω στον πειρασμό όμως να περιγράψω πώς διατηρούσαν το χιόνι, ακόμα και τους ζεστούς μήνες: Το φτυάριζαν, από μια τρύπα στην οροφή, μέσα σε μια μεγάλη σπηλιά και κάλυπταν κάθε στρώση με άχυρα. Λόγω της χαμηλής θερμοκρασίας της σπηλιάς και της μόνωσης του άχυρου το χιόνι έλειωνε σιγά σιγά. Έπιναν το νερό ή το χρησιμοποιούσαν για άλλους σκοπούς.
Ένας από τους μεγάλους πειρασμούς για τους επισκέπτες της Matera είναι οι λαξευτοί ναοί. Πολλοί απ' αυτούς τα 'χουνε χιλιάσει. Θα περιοριστώ σε δύο ή τρείς. Επισκεφθήκαμε βέβαια πιο πολλούς αλλά όχι κι όλους! Είπαμε!
Η Santa Lucia alle Malve, η πιο εντυπωσιακή κατά την άποψή μου, είναι λαξευμένη στον ασβεστολιθικό βράχο από τον 8ο αιώνα. Στην αρχή έμεναν εκεί Βενεδικτίνοι μοναχοί. Δεν έχω δει ξανά αψίδες και κολόνες σκαλισμένες στον βράχο, πόσο μάλλον διακοσμημένες με τοιχογραφίες σχεδόν άθικτες από τον χρόνο – όχι όλες βέβαια. Φαντάζομαι ότι θα υπάρχουν κι αλλού στον πλανήτη, αλλά σε αυτές είδα και κάτι έπαθα. Καμία σχέση δεν έχει με θρησκευτική ευλάβεια, έχει όμως με αισθητική.
«Πώς τους ήρθε τώρα να κάνουν όλ' αυτά;» αναρωτήθηκα.
«Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου», μου απάντησα κι ησύχασα.
Στην αρχή της επίσκεψης είχαμε την τύχη, μια και ήμαστε ανοργάνωτοι, να μην υπάρχουν άλλοι και το χαρήκαμε. Αργότερα προέκυψε ένα σμήνος οργανωμένων τουριστών με φωνακλού ξεναγό και η μυσταγωγία πέταξε έξω από την σπηλιά– μαζί της κι εμείς.
Στην κορυφή ενός βράχου, που φαίνεται από παντού και βλέπει παντού, είναι λαξευμένος ο ναός Santa Maria de Idris. Συνδέεται εσωτερικά με μία μικρού μήκους ξύλινη διάβαση με τον ναό San Giovanni in Monterrone. Έξω από τους ναούς είχανε τον Μεσαίωνα, αλλά κι αργότερα, στέρνες για να συλλέγουν το νερό. Έχουν και ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες· ο δεύτερος κυρίως. Έχω όμως ήδη εκφέρει την άποψή
μου.
Το τοπίο μοιάζει με βραχονησίδα, μόνο που δεν αναδύεται από τη θάλασσα. Προφανώς και αποτελεί ένα από τα πιο επισκέψιμα μνημεία της πόλης. Η θέα από την πλατεία πριν την είσοδο είναι ανυπέρβλητη, όσο και ο αέρας που κόντεψε να μας σηκώσει την ημέρα εκείνη. Ο βράχος, με τους ναούς στα σωθικά του, είναι το «σήμα κατατεθέν» της.
Η Matera δεν είναι βέβαια μόνο οι ναοί της. Αυτοί είναι φυσικά εντυπωσιακοί, αλλά όχι όσο το περιβάλλον της. «Πώς βρεθήκαν οι άνθρωποι εκεί, πριν –εκατοντάδες ίσως– χιλιάδες χρόνια;», σκεφτόμουνα. Όταν ήμαστε μικρότεροι παπαγαλίζαμε στο σχολείο: «Ποιο είναι το ψηλότερο βουνό;», ή «Ποια είναι η πρωτεύουσα της Μαδαγασκάρης;». Αργότερα, που εντρύφησα –στις παρυφές έστω– της απέραντης όσο και η Γη, επιστήμης της γεωγραφίας έμαθα ότι σκοπός της είναι να διερευνήσει το πώς οι άνθρωποι επηρεάζονται από το περιβάλλον που ζουν και πώς το διαμορφώνουν για να ικανοποιήσουν τις βιοτικές ανάγκες τους. Κατάλαβα λοιπόν ότι είχα αργήσει να επισκεφθώ την Matera.
Ο περίπατος στα αναρίθμητα επίπεδα της πόλης είναι κουραστικός μεν –έχουμε και κάποια ηλικία– απολαυστικός δε. Η θέα είναι «χάρμα οφθαλμών». Η μέρα ήταν ηλιόλουστη και δροσερή, συνθήκες που βοηθούσαν –αν δεν προκαλούσαν– τα ανεβοκατεβάσματα. Σας προειδοποίησα στην αρχή ότι μου είναι πολύ δύσκολο να περιγράψω αυτά που είδαν τα μάτια μου, πολύ δυσκολότερο να εκφράσω αυτά που ένιωσα ή νιώθω τώρα που τα γράφω. Καλύτερα να πάτε! Αν έχετε τη δυνατότητα φυσικά.
Θα ολοκληρώσω με μία ακόμα έκπληξη. Σ' ένα από τα μπαλκόνια με θέα την πόλη και το φαράγγι ακούσαμε άπταιστα ελληνικά. Προέρχονταν από μία ομάδα έφηβων. Ρωτήσαμε, από περιέργεια, κάποιους από τους συνοδούς και μάθαμε ότι είχαμε συναντήσει εκδρομείς από ένα σχολείο της Βόρειας Ελλάδας. Γιόρταζαν, με τον μοναδικό αυτό τρόπο, την επικείμενη αποφοίτησή τους. Μετά θα πήγαιναν στα ελληνόφωνα χωριά.
Το επόμενο μεσημεράκι πήραμε το δρόμο της επιστροφής. Προηγήθηκε ένας σύντομος περίπατος στη Civita και η κατάδυση στο παλιό υδραγωγείο της πόλης. Μια αχανή σπηλιά ονόματι Palombaro Lungo κάτω από την κεντρική πλατεία, την Piazza Vittorio Veneto. Μετά την υδροδότηση της πόλης αποτελεί πλέον –και σωστά– τουριστικό αξιοθέατο. Τα χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα της είναι σχολαστικά επικαλυμμένα με ασβεστοκονίαμα· πολλή δουλειά. Θεωρήσαμε φυσικά απαραίτητη την επίσκεψη στον πιο σύγχρονο ναό Chiesa di San Giovanni Batista. Αυτός οικοδομήθηκε τον 13ο αιώνα, έχει την ρωμανικού ρυθμού κομψότητα και την εκλεπτυσμένη διακόσμησή του. Δεν λέω, ωραίος ήτανε, επιβλητικός, καλαίσθητος αλλά μετά απ' όσα είχαμε δει τον σνομπάραμε λίγο – κακώς.
Στο μουσείο και σε διάφορα άλλα μέρη δεν προλάβαμε να πάμε. Όπως είπα έπρεπε να μείνουμε περισσότερες μέρες ή να ήταν διαφορετικός ο καιρός.
Λίγα χιλιόμετρα έξω από την Matera, κρυμμένη σε μια σπηλιά κάτω από τους αγρούς με θέα ένα μικρό φαράγγι, βρίσκεται η Cripta del Peccato Originale. Παλιό μοναστήρι Βενεδικτίνων, την εποχή της παρουσίας των Λομβαρδών στην περιοχή, με τοιχογραφίες ή βραχογραφίες διαφόρων τεχνοτροπιών που θεωρούνται από τις καλύτερες του είδους στην περιοχή αυτή. Έπρεπε να την επισκεφθούμε, αλλά δεν τα καταφέραμε. Ο λόγος ήταν απλός: Οι επισκέψεις γίνονται σε ομάδες με συνοδό. Μία την ώρα, αν θυμάμαι. Χάσαμε, για λίγα λεπτά, την τελευταία πριν την μεσημεριανή ανάπαυση και δεν ήταν σίγουρο ότι θα υπήρχαν άλλες το απόγευμα. Κρίμα. Μας έμεινε ένα, κομψότατο, φυλλάδιο στα ιταλικά που αγοράσαμε από το ταμείο λίγο πριν κλείσει. Ακόμα πασχίζω με τα πενιχρά ιταλικά μου και το λεξικό να βγάλω άκρη. Οι φωτογραφίες πάντως είναι μαγευτικές.
Η τελευταία διανυκτέρευση ήταν στο Bari. Η πτήση ήταν προγραμματισμένη για την Τετάρτη το βράδυ και θα έφτανε στην Αθήνα λίγο πριν τα μεσάνυχτα. Λίγο καθυστερημένα ίσως, η αεροπορική εταιρεία μας ενημέρωσε το βράδυ της Τρίτης ότι η πτήση είχε ματαιωθεί λόγω απεργίας την Τετάρτη στην Ελλάδα. Μας πρότεινε βέβαια να ταξιδέψουμε με την επόμενη πτήση το Σάββατο. Τα έξοδα όμως τριών επιπλέον ημερών μας έπεφταν πολλά. Επιλέξαμε λοιπόν την επιστροφή του τιμήματος. Ευτυχώς έχει καράβι από το Bari στο οποίο βρήκαμε δύο εισιτήρια οικονομικής θέσης γιατί ήταν γεμάτο. Είχαν κι άλλοι την ίδια ιδέα φαίνεται. Τα όνειρα λοιπόν για δίκλινη καμπίνα έγιναν καπνός. Τη συνέχεια θα την πούμε σε λίγο γιατί υπήρχαν κι άλλες επιπλοκές.
Θα επιστρέφαμε το αυτοκίνητο στο αεροδρόμια το βράδυ πριν την αναχώρηση, αλλά μια και το καράβι έφευγε το απόγευμα έπρεπε να πάμε στο αεροδρόμιο ν' αφήσουμε το αυτοκίνητο και μετά να πάρουμε τρένο για την πόλη και ταξί για το λιμάνι, έχοντας μαζί και τις αποσκευές μας φυσικά. Πριν ξεκινήσουμε το εικοσιτετράωρο –και ευτυχώς όχι είκοσι τεσσάρων ραψωδιών– ταξίδι της επιστροφής στο σπίτι μας, προλάβαμε να κάνουμε μια βόλτα στην παλιά πόλη, με την ψυχή στο στόμα, όμως. Είχε πάντως το ενδιαφέρον της: το κάστρο, τους ναούς, τα σοκάκια της, τη θέα στη θάλασσα και το περίφημο κτήριο της όπερας. Μια και δεν είχαμε πλέον περιορισμό στο βάρος των αποσκευών αγοράσαμε ντόπια ζυμαρικά που τα έφτιαχναν εκείνη τη στιγμή σ' ένα δρομάκι κι ένα limoncello για σουβενίρ.
Στο καράβι δεν έπεφτε καρφίτσα. Συναντήσαμε κάποιον που είχε έρθει από την Κατάνια της Σικελίας και κάποια που είχε έρθει από την Βιέννη! Και οι δύο με τρένο γιατί έπρεπε –για τους λόγους τους– να είναι την Πέμπτη στην Ναύπακτο και την Αθήνα αντίστοιχα. Συναντήσαμε και εκατοντάδες μαθήτριες και μαθητές που πήγαιναν από την Ιταλία στην Ελλάδα για την καθιερωμένη εκδρομή αποφοίτησης. Συναντήσαμε λοιπόν και πολλή φασαρία όλο το βράδυ, γιατί αυτοί πήγαιναν για διασκέδαση κι έκαναν προθέρμανση. Ούτε λόγος για ύπνο λοιπόν ακόμα και στο καθιστό. Ξάγρυπνοι φτάσαμε στην Ιταλία, ξάγρυπνοι και στην Ελλάδα.
Κουβέντα στην κουβέντα, λοιπόν, ένα μέλος του πληρώματος μας έλυσε και την εύλογη απορία: «Μα αφού δεν έχει αεροπλάνο σήμερα, γιατί έχει καράβι;». Η απάντηση μου θύμισε το αβγό του Κολόμβου. «Το καράβι θα μπει στα ελληνικά χωρικά ύδατα αφού θα έχει λήξει η απεργία.» Έτσι κι έγινε λοιπόν και στις έξι η ώρα, το πρωί της Πέμπτης, πιάσαμε Ηγουμενίτσα. Οι μισοί επιβάτες, κυρίως οι μαθητές, αποβιβάστηκαν. Νηνεμία στη θάλασσα και το καράβι, ούτε φασαρία, ούτε τίποτα πια. Άντε όμως τώρα να κοιμηθείς. Βλέπαμε λοιπόν τους Παξούς, την Λευκάδα, την Ιθάκη –επιτέλους–, την Κεφαλλονιά και την Ζάκυνθο να περνάνε μέχρι να πιάσουμε Πάτρα.
Προς μεγάλη μας έκπληξη η επιστροφή στην Αθήνα ήταν πολύ εύκολη, όχι βέβαια τόσο ταχεία. Μια και το τρένο δεν φτάνει ακόμα μέχρι την Πάτρα, ο ΟΣΕ διαθέτει πολυτελές λεωφορείο να σε πάει στο Κιάτο. Εκεί πήραμε τον προαστιακό, στον οποίο συνέβησαν διάφορα ευτράπελα με συνεπιβάτες που δεν είχαν εισιτήριο αλλά δεν ήθελαν να πληρώσουν ή με επίδοξους επιβάτες που ήθελαν, πάλι χωρίς εισιτήριο και με το «έτσι θέλω», να βάλουν ποδήλατα στα, έτσι κι αλλιώς γεμάτα, βαγόνια. Ομολογώ ότι λυπήθηκα τους ελεγκτές για τις βρισιές που άκουγαν. Μου φάνηκαν όμως συνηθισμένοι σε τέτοια. Στις Κάτω Αχαρνές πήραμε το μετρό για το αεροδρόμιο, όπου είχαμε αφήσει το αυτοκίνητό μας και μετά σπίτι μας. Αυτό δεν το έχω πει. Είναι αισθητά φθηνότερο ν' αφήσεις, για δέκα μέρες, το αυτοκίνητο στο αεροδρόμιο από το να πάρεις δύο μεταμεσονύκτια ταξί για το πήγαινε έλα – περίπου τα μισά λεφτά. Μετά κοιμηθήκαμε επιτέλους!
Λίγες μέρες αργότερα άρχισα να γράφω τους γεωγραφικούς περιπάτους που ελπίζω να διαβάζετε.
Διαπλέοντας τον πορθμό μεταξύ Ιθάκης και Κεφαλλονιάς υποθέτω ότι φαντάζεστε ποιον θυμήθηκα· έστω και ξενύχτης. «Πολλών δ' ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω», σκέφτηκα. Για το τελευταίο πάντως, δεν είμαι τόσο σίγουρος. Οι γεωγραφικοί περίπατοι «μου έδωσαν», όμως, «τ' ωραίο ταξίδι». Για να μην ξεχνάμε και τον Καβάφη.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Οι συνοδευτικές φωτογραφίες ανήκουν στον συντάκτη
Σημ. επιμ.: Η φράση «Πολλών δ' ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω» προέρχεται από την Ομήρου Οδύσσεια και μεταγράφεται στα νέα ελληνικά «Γνώρισε πολιτείες πολλές, έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές». Τα αποσπάσματα «μου έδωσαν» και «τ' ωραίο ταξίδι» προέρχονται από την Ιθάκη του Κωνσταντίνου Καβάφη.
