Φιλοκτήτης

Ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή θεωρείται από τους μελετητές του αρχαίου δράματος τραγωδία συμφιλίωσης. Η φύση του μύθου κινείται σε ρεαλιστικά επίπεδα χωρίς όμως να είναι μια από τις ρεαλιστικότερες τραγωδίες στον τομέα του αρχαίου δράματος. Όπως συνέβη και στις τραγωδίες του Ευριπίδη (Ανδρομάχη, Άλκηστις, Ελένη, Ίων κ.α.). Εδώ οι στίχοι τείνουν να είναι ένας πολυδιάστατος ρόλος, ο Φιλοκτήτης είναι περήφανος, νιώθει ελεύθερος παρόλο το πρόβλημα που υπάρχει και τον κατατρώει. Όμως, πολλές φορές νιώθει λύπη για τον εαυτό του ή καλύτερα πάντα λυπάται για την ατυχία του.

Ο Νεοπτόλεμος αντιπροσωπεύει το καλό. Είναι νέος, ορμητικός, πιστεύει στη δύναμη των χεριών και προσπαθεί να αποφύγει να βάλει σε εφαρμογή το σχέδιο που του εμπιστεύθηκε ο Οδυσσέας, να πάρει τα τόξα του Ηρακλή που κατέχει ο Φιλοκτήτης, γιατί πιστεύει στην κοινή λογική, ότι είναι πιο εύκολο να του τα κλέψει παρά να στήσει όλο αυτό το σχέδιο.

Ο Οδυσσέας, που ανήκει στην ίδια γενιά με τον Φιλοκτήτη, πιστεύει στη δύναμη του λόγου περισσότερο απ' ότι στη δύναμη των χεριών. Για αυτό τον λόγο ζητάει από τον Νεοπτόλεμο να του πάρει τα πολυπόθητα τόξα του Ηρακλή αφού πρώτα καταφέρει να τον θεωρήσει φίλο του. Διπλό το χτύπημα για τον Φιλοκτήτη που πίστεψε για άλλη μια φορά στον άνθρωπο και βγήκε ζημιωμένος. Αυτό όμως δεν κρατάει για πολύ, αφού ο νεότερος Νεοπτόλεμος του τα επιστρέφει πίσω.

Επρόκειτο για μια τραγωδία που δεν παίζεται τόσο συχνά, και που μπορεί να γίνει απόλυτα κατανοητή ακόμα και από θεατές που δεν είναι μυημένοι στο αρχαίο δράμα. Η σχέση των ηρώων δεν βασίζεται ανάμεσα σε θεούς και σε ανθρώπους, αλλά από άνθρωπο σε άνθρωπο. Στηρίζεται στην απάτη, στην σύγκρουση και στην συμφιλίωση. Παρενθετικά, αναφέρω ότι είναι η μοναδική τραγωδία που σώζεται από την αρχαιότητα με τους ήρωες να είναι όλοι άντρες, συμπεριλαμβανομένου και του χορού.

Πρώτη φορά ανέβηκε το 1955 από τον Κωστή Λειβαδέα και τον Όμιλο αρχαίας τραγωδίας. Στη συνέχεια την ανέβασε ο Αλέξης Μινωτής με το Εθνικό Θέατρο, το καλοκαίρι του 1967. (Την επανέλαβε μετά από χρόνια.) Ο Κωστής Μιχαηλίδης την παρουσίασε στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος το 1974. Ο Χρήστος Τσάγκας την ανέβασε με τον θίασο Παλκοσένικο το 1988. Ο Νίκος Κούρκουλος πραγματοποίησε την τελευταία του θεατρική εμφάνιση στην Επίδαυρο το 1991 ερμηνεύοντας τον Φιλοκτήτη με τον θίασο του Εθνικού Θεάτρου. Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, το 2014, την ανέβασε με το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Πάτρας ενώ το καλοκαίρι του 2025 τον ρόλο ερμήνευσε ο Γιώργος Κιμούλης.

Σε σχέση με άλλες τραγωδίες, που παίζονται πιο συχνά, θα διαπιστώσει κανείς ότι ανέβηκε σχετικά λίγες φορές. Πάντα όμως ο μύθος της, τα λυρικά και τα χορικά μέρη της συγκινούν τον θεατή, που ανακαλύπτει ότι μέσα από τις δοκιμασίες και τον ανθρώπινο πόνο υψώνεται το μεγαλείο του ανθρώπου χωρίς φόβο μα με την απόλυτη ατομική ελευθερία. Επρόκειτο για μία από τις πιο εμπνευσμένες τραγωδίες του Σοφοκλή που ακόμα συναρπάζει και συγκινεί.

Με αφορμή την παράσταση του '77 που είχε σκηνοθετήσει και υποδυθεί τον Φιλοκτήτη ο Μινωτής γράφει με την ιδιότητα του σκηνοθέτη: «Ο Φιλοκτήτης είναι μία από τις τελευταίες τραγωδίες του Σοφοκλή. Η υπόθεσή της παρμένη από τον τρωικό κύκλο. Η λύση της τραγωδίας είναι ευτυχισμένη και δικαιώνει υπερβατικά την τραγικότητα του ήρωα, δείχνοντας πως όλα τα πάθη του κι η αδικία που του έγινε ήταν το απαραίτητο προοίμιο για το κλέος που θ' αποκτούσε ύστερα.».

Μάνος Καραβασίλης

Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου

Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε τον Αλέξη Μινωτή ως Φιλοκτήτη και τον Χρήστο Πάρλα ως Νεοπτόλεμο [αρχείο του Εθνικού Θεάτρου] στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου το 1977 [μαζί τους ο Ναπολέων Ροδίτης και ο Κώστας Τύμβιος στον Χορό – τα πόδια ανδρών που φαίνονται πίσω]