Το ποίημα Μόνο γιατί μ' αγάπησες της Μαρίας Πολυδούρη ανήκει στα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της λυρικής γραφής της ποιήτριας, όπου η αγάπη δεν αποτελεί απλώς θέμα, αλλά υπαρξιακό άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η ίδια η έννοια της ζωής. Στο ποίημα αυτό, ο έρωτας αναδεικνύεται σε δημιουργική δύναμη που θεμελιώνει την ταυτότητα του υποκειμένου, δηλαδή ένα είδος σωτηρίας από την ανυπαρξία. Ο τίτλος λειτουργεί ως προοίμιο και πυρήνας του ποιήματος Μόνο γιατί μ' αγάπησες αφού, σύμφωνα με την ποιήτρια, η ύπαρξή της, η ομορφιά της, η αξία της, προκύπτουν εξαιτίας της αγάπης «εκείνου». Δεν υπάρχει το εγώ (εκείνη) χωρίς το εσύ (εσένα - εκείνον).
Η Πολυδούρη, μέσα από αυτό το βαθιά φορτισμένο ποίημα, εκφράζει μια εξομολογητική στάση ζωής. Δεν υμνεί την αυτάρκεια, αλλά τη δοτικότητα. Δεν υψώνει το άτομο, αλλά τη σχέση. Η ύπαρξή της παίρνει νόημα από την αποδοχή του άλλου, και αυτή η αποδοχή είναι που τη μεταμορφώνει σε «ευτυχισμένη», «ωραία» και «πλούσια». Το ποίημα χτίζεται πάνω σε μια σειρά από καταφατικές φράσεις που όλες ξεκινούν με τον ίδιο ρυθμικό άξονα: Μόνο γιατί μ' αγάπησες… Η επανάληψη αυτή λειτουργεί σαν προσευχή ή σαν παλμός, είναι τρόπος ύπαρξης, μια επιβεβαίωση, αφού η Πολυδούρη αγωνίζεται να κρατήσει τον κόσμο της ζωντανό μέσα από τη μνήμη της αγάπης της.
Η ερωτική εμπειρία για την Πολυδούρη δεν είναι κάτι επιφανειακό. Είναι μεταφυσική πράξη, σχεδόν μυστική. Ο έρωτας δεν είναι απλώς μια σχέση ανάμεσα σε δύο σώματα, αλλά μια πράξη αναδημιουργίας, καθώς ο άλλος σε ξαναγεννά. Γι' αυτό η ποιήτρια μπορεί να πει Μόνο γιατί μ' αγάπησες, έγινα ωραία. Δεν εννοεί εξωτερικά, μα υπαρξιακά. Η αγάπη του άλλου καθίσταται καθρέφτης που της δείχνει την αξία της, σαν φως που την αναδεικνύει από τη σκιά. Πρόκειται για έναν έρωτα που δίνει υπόσταση στην ψυχή, έναν καθαρτήριο έρωτα που υπερβαίνει τη φθορά και τον χρόνο.
Στο υπόβαθρο του ποιήματος μπορούμε να διακρίνουμε τη βαθιά επίδραση του προσωπικού βίου της Πολυδούρη. Η σχέση της με τον Κώστα Καρυωτάκη, το τραγικό πάθος, η απογοήτευση και η πρόωρη αρρώστια που την οδήγησε στον θάνατο, δίνουν στο ποίημα μια διάσταση σχεδόν εξομολογητική. Ωστόσο, η Πολυδούρη κατορθώνει να μετατρέψει το ατομικό της βίωμα σε καθολική εμπειρία. Ο αναγνώστης δεν διαβάζει απλώς την ερωτική ιστορία μιας γυναίκας, αλλά βιώνει τη βαθύτερη ανθρώπινη ανάγκη να αγαπηθεί κάποιος, να υπάρξει μέσα από το βλέμμα του άλλου.
Η γλώσσα της είναι απλή, μα γεμάτη μουσικότητα. Οι στίχοι κυλούν σαν αναστεναγμός, καθαροί, αφοπλιστικοί, χωρίς περίτεχνα στολίδια. Αυτή η γλωσσική λιτότητα είναι που εντείνει τη συγκινησιακή δύναμη του ποιήματος. Το Μόνο γιατί μ' αγάπησες δεν χρειάζεται καμία εξήγηση, καμία ρητορική. Η απλότητα γίνεται μια βαθιά προσευχή μες στη σιωπή που αποκρυσταλλώνεται με ποιητικές λέξεις.
Ο έρωτας στο ποίημα δεν είναι αμοιβαίος με την έννοια της ανταλλαγής, παρά σωτηριολογικός. Το υποκείμενο δεν λέει «σ' αγαπώ», αλλά «μ' αγάπησες». Η ενεργητική πράξη ανήκει στον άλλον, και η ίδια είναι ο δέκτης. Δεν πρόκειται για παθητικότητα, παρά μονάχα για αποδοχή της χάρης. Όπως ο ήλιος χαρίζει φως στη γη, έτσι κι εκείνος χαρίζει ύπαρξη σ' εκείνη. Ο τόνος είναι ευχαριστιακός, όχι εξαρτητικός, εφόσον συναντάμε μόνο την έννοια της ευγνωμοσύνης. Ο έρωτας εδώ έχει κάτι ιερό, σχεδόν μεταφυσικό, καθόσον δεν είναι επιθυμία... είναι θεία επίσκεψη.
Στον πυρήνα του ποιήματος βρίσκεται η μεταμόρφωση. Η αγάπη γίνεται δύναμη που μεταπλάθει την ανθρώπινη ουσία. Από το σκοτάδι της μοναξιάς και της ματαίωσης, το υποκείμενο περνά στη φώτιση, στην πληρότητα. Μόνο γιατί μ' αγάπησες, έγινα ωραία. Στον στίχο αυτό η ομορφιά είναι σύμβολο λύτρωσης, συμφιλίωσης. Ο έρωτας προσφέρει χαρά και γνώση, φανερώνοντας το πρόσωπο μέσα από την αντανάκλαση του άλλου.
Αυτή η στάση ζωής διαφοροποιεί την Πολυδούρη από άλλες γυναικείες φωνές της εποχής της, εκφράζοντας την αλήθεια του εσωτερικού της κόσμου και αναζητώντας τη δικαίωση της αγάπης. Κι ενώ το έργο της χαρακτηρίζεται από μια έντονη ρομαντική ευαισθησία, στο συγκεκριμένο ποίημα απουσιάζει το μελόδραμα· η συγκίνηση γεννιέται από τη γνησιότητα. Η φράση Μόνο γιατί μ' αγάπησες επαναλαμβάνεται σαν χτύπος καρδιάς, δίνοντας στο ποίημα τον ρυθμό ενός ύμνου. Έχουμε λοιπόν την εξομολόγηση μιας γυναίκας που σώζεται μέσα από την αγάπη, έστω κι αν αυτή η σωτηρία είναι προσωρινή.
Από άποψη μορφής, το ποίημα έχει καθαρή εσωτερική μουσικότητα, ρυθμική επανάληψη και έναν λυρισμό που αγγίζει την προφορικότητα. Ο αναγνώστης το νιώθει περισσότερο, παρά το σκέφτεται. Η γλώσσα της Πολυδούρη λειτουργεί συναισθηματικά, όχι διανοητικά. Κάθε στίχος της είναι μια ανάσα ανάμεσα στην ευγνωμοσύνη και την απώλεια. Η απλότητα, η μελωδία και η θερμή ειλικρίνεια του λόγου θυμίζουν περισσότερο τραγούδι, παρά ποίημα γραπτό. Επρόκειτο για ένα ερωτικό τραγούδι που απευθύνεται στην αγάπη και στρέφει το βλέμμα του στην ουσία αυτής.
Ερμηνευτικά, το ποίημα θα μπορούσε να διαβαστεί και ως υπαρξιακή δήλωση. Η Πολυδούρη δεν λέει «υπάρχω», αλλά «υπήρξα γιατί μ' αγάπησες». Ο έρωτας γίνεται το μέτρο της ύπαρξης· χωρίς αυτόν, το «εγώ» σβήνει. Ουσιαστικά, ο έρωτας πετυχαίνει ν' αποκτήσει διάσταση φιλοσοφική. Είναι η στιγμή που το ανθρώπινο ον βιώνει την πληρότητα της ύπαρξης, γιατί αναγνωρίζεται. Έτσι, η αγάπη γίνεται πράξη αυτογνωσίας, καθρέφτισμα, που επιτρέπει στο υποκείμενο να δει το αληθινό του πρόσωπο.
Τελικά, το Μόνο γιατί μ' αγάπησες είναι ένα ποίημα για τη σωτηρία που γεννά η αγάπη, αλλά και για τη θνητότητά της. Μέσα του διακρίνεται μια λεπτή μελαγχολία, αφού η ποιήτρια ξέρει πως αυτή η αγάπη έχει τελειώσει, πως η φλόγα της δεν καίει πια, όμως η ανάμνησή της συνεχίζει να φωτίζει. Η αγάπη έγινε ανάμνηση και η ανάμνηση ποίηση. Μέσα απ' αυτή τη μεταμόρφωση, η Πολυδούρη κατορθώνει το αδύνατο, δηλαδή να νικήσει τον θάνατο με τον λόγο, να κρατήσει ζωντανή μια στιγμή αιώνιας πληρότητας μέσα στην πιο βαθιά σιωπή.
Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως το ποίημα έχει εξομολογητικό, οντολογικό και οικουμενικό χαρακτήρα, ένας ερωτικός αναστεναγμός, τη στιγμή που η υπόσταση της ποιήτριας στεφανώνεται μέσα από την αγάπη του άλλου, του «συ». Γι' αυτό άλλωστε, κι έναν αιώνα μετά, οι στίχοι της συνεχίζουν να συγκινούν τον αναγνώστη, καθώς όλοι, λίγο πολύ ζούμε «μόνο γιατί μας αγάπησαν».
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Ακολουθεί το ποίημα της Μαρίας Πολυδούρη από τη συλλογή της Οἱ τρίλιες πού σβήνουν [1928]
Μόνο γιατί μ' ἀγάπησες
Δέν τραγουδῶ, παρά γιατί μ' ἀγάπησες
στά περασμένα χρόνια.
Καί σέ ἥλιο, σέ καλοκαιριοῦ προμάντεμα
καί σέ βροχή, σέ χιόνια,
δέν τραγουδῶ παρά γιατί μ' ἀγάπησες.
Μόνο γιατί μέ κράτησες στά χέρια σου
μιά νύχτα καί μέ φίλησες στό στόμα,
μόνο γι' αὐτό εἶμαι ὡραία σάν κρίνο ὁλάνοιχτο
κι ἔχω ἕνα ρῖγος στήν ψυχή μου ἀκόμα,
μόνο γιατί μέ κράτησες στά χέρια σου.
Μόνο γιατί τά μάτια σου μέ κύτταξαν
μέ τήν ψυχή στό βλέμμα,
περήφανα στολίστηκα τό ὑπέρτατο
τῆς ὕπαρξής μου στέμμα,
μόνο γιατί τά μάτια σου μέ κύτταξαν.
Μόνο γιατί μ' ἀγάπησες γεννήθηκα
γι' αὐτό ἡ ζωή μου ἐδόθη
στήν ἄχαρη ζωή τήν ἀνεκπλήρωτη
μένα ἡ ζωή πληρώθη.
Μόνο γιατί μ' ἀγάπησες γεννήθηκα.
Μονάχα γιατί τόσο ὡραῖα μ' ἀγάπησες
ἔζησα, νά πληθαίνω
τά ὀνείρατά σου, ὡραῖε, πού βασίλεψες
κι ἔτσι γλυκά πεθαίνω
μονάχα γιατί τόσο ὡραῖα μ' ἀγάπησες.
