Αναφέρεται πάντα στις λίστες των καλύτερων λογοτεχνικών έργων της σύγχρονης εποχής και σε εκείνες με τα βιβλία που πρέπει να διαβάσεις, ειδικά αν είσαι φιλαναγνώστης ή βιβλιοφάγος – ή θέλεις να είσαι. Ο Οδυσσέας του James Joyce, που διάβασα και που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κάκτος, μου κράτησε συντροφιά για πολλές μέρες. Ο όγκος του και οι ιδιαιτερότητές του απαιτούν χρόνο κι εγώ του τον αφιέρωσα. Κι εδώ, παρακάτω, γράφω όλες τις σκέψεις μου, το πώς μου φάνηκε, πώς πέρασα και τι πιστεύω προσωπικά για το πόνημα.
Καταρχάς, ας πούμε δύο κουβέντες για την υπόθεση. Στο βιβλίο αυτό βλέπουμε ένα εικοσιτετράωρο από τη ζωή του Μπλουμ, ενός Δουβλινέζου μέσου αστού που δεν έχει να παρουσιάσει καμία ιδιαιτερότητα, προσόν ή διάκριση σε σχέση με τα άλλα μέλη της κοινότητας. Επί είκοσι τέσσερις ώρες παρακολουθούμε τον Μπλουμ να ξυπνάει, να περιπλανάται στους δρόμους του Δουβλίνου, στις παμπ, στα πορνεία, στα νεκροταφεία, στην παραλία... να αυνανίζεται, να αγοράζει βιβλίο, να παρίσταται σε μια κηδεία, να πίνει και πολλά άλλα μέχρι να επιστρέψει αργά το επόμενο πρωί στην οικεία του.
Ο συγγραφέας μάς δείχνει τον ήρωά του σε κάθε του δραστηριότητα ακόμα και στις πιο κοινότυπες –άρα και ασυνήθιστες λογοτεχνικά– όπως όταν αφοδεύει στην τουαλέτα, για παράδειγμα, ενώ, αυτό που λέμε, ότι παρακολουθούμε τον Μπλουμ, δεν είναι εντελώς ορθό αφού, πολλές φορές, τον κοιτάμε υπό το πρίσμα άλλων χαρακτήρων, μέσα από τις αφηγήσεις τους, με έμμεσο τρόπο κ.ο.κ.
Αυτό το μυθιστόρημα αποτελεί βιβλίο-σταθμό και βιβλίο-μαστ-ριντ μαζί. Γιατί όμως; Η αλήθεια να λέγεται, από την περίληψη δεν μπορεί κανείς να βρει να σταθεί κάπου για να συνδέσει το μυθιστόρημα με τη φήμη του. Οπότε, ας δούμε λεπτομερώς τα περιεχόμενα.
Είναι γεγονός ότι ο Τζόις τόλμησε το πρωτόφαντο, το διαφορετικό στη λογοτεχνία σε σχέση με τον τρόπο γραφής. Έφτιαξε ένα μυθιστόρημα πέρα από κάθε κοινοτυπία, γνωστή οικεία φόρμα και ύφος, γράφοντας ακόμα και σε δικό του ιδίωμα, καταργώντας ή αλλάζοντας ή επεμβαίνοντας σε κανόνες γραμματικούς, συντακτικούς ή λεξολογικούς.. φτιάχνοντας νέες λέξεις και εξερευνώντας πεδία άγνωστα μέχρι εκείνη τη στιγμή.. και βάζοντας κι άλλες γλώσσες στο μείγμα (όχι όμως τόσο την ελληνική παρά κάτι ψήγματα που τα ψάχνεις με τον μεγεθυντικό φακό). Ο Πάρις Τακόπουλος στην εξαγωγή του (δεν γνωρίζω γιατί την ονομάσανε εξαγωγή την εισαγωγή) λέει ότι ο Τζόις θεωρείται σήμερα, όπως λέει ο T. S. Eliot, ο μεγαλύτερος μάστορας ποιητής της αγγλικής γλώσσας μετά τον Μίλτωνα. Αν διαβάσω το πόνημα στην αγγλική θα μπορέσω να το επιβεβαιώσω.. από αυτό που διάβασα, υπάρχει μαστοριά αλλά όχι μέγιστη, ούτε ποιητική με όρους ποίησης.
Στην εισαγωγή του βιβλίου (η οποία δεν έχει υπογραφή αλλά νομίζω γράφτηκε από τον μεταφραστή της ελληνικής έκδοσης Ελευθέριο Ανευλαβή) διαβάζω ότι πρόκειται για ένα βιβλίο που έφερε επανάσταση στη λογοτεχνία και στον τρόπο που τη βλέπουμε. Θα συμφωνήσω αν και δεν έχω διαβάσει όλα τα λογοτεχνικά μυθοπλαστικά έργα που έχουν προηγηθεί αυτού. Ο ίδιος γράφων αναφέρει πως ο Τζόις μεταφέρει το επικό ταξίδι από το βασίλειο των εξωτερικών περιπετειών στο βασίλειο της σκέψης [...] με την τεχνική του «ρεύματος της σκέψης», τον εσωτερικό μονόλογο των ανθρώπων που παρουσιάζονται στο έργο. Εμένα μου αρέσουν οι πνευματώδεις αναλύσεις, τις έχω κάνει και κάνω, αλλά...
Το θέμα με αυτό το βιβλίο είναι η σύνδεσή του με τον ομηρικό Οδυσσέα, το έπος του Ομήρου δηλαδή. Αν δεν υπήρχε αυτή η «λεπτομέρεια» σήμερα θα έγραφα εντελώς διαφορετικά πράγματα. Αλλά είναι καθοριστικής σημασίας να ξέρεις εκ των προτέρων κι εξ ορισμού ότι θα διαβάσεις ένα μυθοπλαστικό έργο που συνδέεται σημειολογικά(;), ηρωικά(;), περιπλανητικά(;), δομικά(;) ή όπως αλλιώς με την Οδύσσεια. Για να το κάνω πιο σαφές θα πιάσω μία μία τις λέξεις: μεταφέρει το επικό ταξίδι (δεν υπάρχει τίποτα το επικό στον Οδυσσέα του Τζόις, ούτε κυριολεκτικό με όπλα ούτε μεταφορικό), από το βασίλειο των εξωτερικών περιπετειών (η Οδύσσεια δεν είναι μία απλή επική περιπέτεια· είναι, φυσικά, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Πρόκειται για αναπαράσταση του ταξιδιού της ψυχής, των φάσεων, των σταδίων που αυτή περνά ως την ύψωσή της...), στο βασίλειο της σκέψης (θα ήθελα πολύ να έρθει ένας να μου σημειώσει τα σημεία που σκέφτεται ο Μπλουμ ή ένας άλλος χαρακτήρας και δείχνουν μια άνοδο, ανάβαση, εξελικτική πορεία, εμπλουτισμό... κάτι που να μπορέσω να το ταυτίσω με ένα βασίλειο σκέψης) όμως παρακάτω: με την τεχνική του «ρεύματος της σκέψης» (εδώ θα συμφωνήσω· η τεχνική του ρεύματος της σκέψης αφορά την καταγραφή των σκέψεων όπως προκύπτουν –αν αυτό μπορεί να επιτευχθεί– χωρίς λογοκρισία, φιλτράρισμα, συντακτικό, δομή κ.ο.κ. κι αυτό υπάρχει/συμβαίνει στο βιβλίο), τον εσωτερικό μονόλογο των ανθρώπων που παρουσιάζονται στο έργο (κι εδώ θα συμφωνήσω· δεν διαβάζουμε μόνο τη σκέψη του Μπλουμ, συμμετέχουν κι άλλοι χαρακτήρες). Για να εξηγήσω γιατί διαφωνώ στα «επικά» και στα «βασίλεια», ο τζοϊσικός Μπλουμ χαρακτηρίζεται από ταπεινότατες ανθρώπινες ιδιότητες και δράσεις: λαιμαργία, ούρηση, αφόδευση, αυνανισμός, ηδονοβλεψία, μοιχεία, αλκοολισμός, σαδομαζοχισμός, κοπροφιλία!.. Προσωπικά, δεν μπορώ να το δεχτώ. Μου φαίνεται ως ισοπέδωση αν τόσο το μεγαλειώδες όσο και το ασήμαντο/ποταπό μπουν στο ίδιο σακούλι. Από την άλλη, ο ίδιος γράφων συμπληρώνει την εισαγωγή του με φράσεις όπως: Το σημαντικό γίνεται ασήμαντο ή Ο Οδυσσέας τελικά είναι ένα ρεαλιστικό έργο. Πράγματι είναι, μα δεν μπορώ να δεχτώ ότι ο ρεαλισμός μπορεί να συνδεθεί με έννοιες και λέξεις όπως το έπος και το βασίλειο. Αν ο ομηρικός Οδυσσέας είναι ο βασιλιάς, ο Μπλουμ βρίσκεται πάρα πολύ χαμηλά στην εξέλιξη κι αν ο ομηρικός Οδυσσέας καταφέρνει τελικά και βρίσκει την Ιθάκη (κυριολεκτικά αλλά και μεταφορικά), ο Μπλουμ δεν βρίσκει τίποτα.
Κι άλλες διαφορές εντοπίζονται εξόφθαλμα όπως το θέμα της πλοκής. Η Οδύσσεια έχει πλοκή, ο Οδυσσέας του Τζόις δεν έχει. Ο Μπλουμ περνά κάπως την ημέρα του, κάνει κάποια πράγματα, σκέφτεται κάποια πράγματα, του συμβαίνουν κάποια άλλα... και αυτό είναι. Παράλληλα, αξίζει να σημειωθεί πως ο Οδυσσέας του Τζόις είναι η συνέχεια του βιβλίου του Οι Δουβλινέζοι και πως αν δεν έχεις διαβάσει πρώτα αυτό το βιβλίο δεν είσαι σε θέση να καταλάβεις τι γίνεται, τι λένε οι ήρωες, ποια είναι τα πρόσωπα που αναφέρονται, γιατί σκέφτονται έτσι ή γιατί νιώθουν έτσι κ.λπ. και γι' αυτό τον λόγο ο μεταφραστής έβαλε χιλιάδες (δεν είμαι υπερβολική) υποσημειώσεις με επεξηγήσεις. Εντάξει, δεν τις έγραψε μόνο για αυτό τον λόγο, τις έγραψε και για να μας υποδείξει τις συνδέσεις των δύο Οδυσσέων όμως δεν μπορώ να δεχτώ πράγματα όπως: επειδή η γυναίκα του αποκαλεί τον Μπλουμ μπαγαπόντη το επίθετο αυτό αποτελεί αναφορά στον πολυμήχανο ομηρικό Οδυσσέα και πολλά άλλα τέτοια. Τραβηγμένα από τα μαλλιά είναι για εμένα.
Το ψυχόδραμα –εν μέρει– ή κοινωνικό δράμα του Τζόις έχει σίγουρα μία σύνδεση με την Οδύσσεια αφού τόσο οι Έλληνες όσο και οι Εβραίοι αλλά και οι Ιρλανδοί είναι εκ φύσεως περιπλανώμενοι λαοί.
Ας το κοιτάξουμε κομμάτι κομμάτι...
Το μυθιστόρημα ξεκινά με την Τηλεμάχεια –έτσι ονομάζεται το πρώτο του μέρος, όπως και στην Οδύσσεια. Ο Τζόις ξεκινά τη μυθιστορία του με μια σκηνή ξυρίσματος, που κρατά όσο ένα ξύρισμα κι ένα πρωινό και αμέσως μετά λίγο βάδισμα ως το νερό. Η αφήγηση είναι τόσο αναλυτική, με την πάσα λεπτομέρεια που τίποτα, ή σχεδόν τίποτα, δεν μένει για τη φαντασία του αναγνώστη. Η αφηγηματική τεχνική εδώ είναι σαν να υπάρχει ένας φακός (κάμερα) που στρέφεται τριγύρω φωτίζοντας πρόσωπα, αντικείμενα, κινήσεις, ήχους κ.ο.κ. μεταφέροντας μια κινηματογραφική αίσθηση. Ο Τηλέμαχος, όμως, δεν λέγεται Τηλέμαχος αλλά Στέφανος (όχι ότι μας πειράζει αυτό) και δεν είναι γιος του Μπλουμ με τον οποίο δεν έχουν απολύτως καμία σχέση (αυτό ίσως να μας ξενίζει λίγο σε σχέση με την Οδύσσεια πάντα).
Μετά έρχεται ο Νόστος (όπως και στην Οδύσσεια). Ο Νόστος στον Όμηρο αφορά την Καλυψώ όμως αν θέλουμε να την βρούμε στο έργο του Τζόις τότε θα λέγαμε ότι η Καλυψώ για τον Μπλουμ είναι η καθημερινότητα από την οποία πλανάται και αδυνατεί να δραπετεύσει (αν σας φαίνεται τραβηγμένο ή δεν σας πείθει, δεν δύναμαι να κάνω κανέναν άλλο συσχετισμό, δεν βλέπω κάποιον άλλο συσχετισμό). Υφολογικά, ο ήρωας συνομιλεί με το μυαλό του, με τη σκέψη του και η γράφουσα επιβεβαιώνει εδώ την αίσθησή της ότι ο Τζόις –ίσως– να πόνταρε στη μουσικότητα, στην ακουστική των λέξεων περισσότερο και από το νόημα των ίδιων των λέξεων (πάντα ορμούμενη από την συγκεκριμένη ελληνική μετάφραση) ενώ η τεχνική του ρεύματος της σκέψης γίνεται όλο και πιο πρόδηλη.
σύντομα ανεμώνη συναντηθούμε
Παράλληλα, παρατηρούμε ότι δεν έχουμε ούτε πρώτο, ούτε τρίτο, ούτε δεύτερο πρόσωπο αλλά όλα μαζί στο ίδιο κείμενο/μέρος/κεφάλαιο όσο περιηγούμαστε σε σκέψεις, μνήμες και νέες εμπειρίες. Πρόκειται για το πιο χιουμοριστικό μέρος του βιβλίου, έχει λογοπαίγνια και σημειώνω ότι στον αντίστοιχο Άδη αντί για πλοίο έχει άμαξα και αντί για συντρόφους έχει πολίτες του Δουβλίνου. Ναι, διαβάζω προσπαθώντας να αντιστοιχήσω τα δύο βιβλία μεταξύ τους.
Εν των μέσω του θανάτου ζούμε.
Στον Αίολο γίνεται συρραφή πολλών μικρών διαλογικών ιστοριών στις οποίες χάνουμε την εστίαση στον Μπλουμ. Στο Σκύλλα και Χάρυβδις συναντάμε ένα θεατρικό και γενικότερα παρατηρούμε μεγάλη συμβολή των έργων του Σαίξπηρ: αναφορές, συμβολισμούς κ.ο.κ. Πάντως, σε αυτό το κεφάλαιο, δεν εστιάζουμε σε κανέναν «Οδυσσέα» αλλά στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη και απλώς βλέπουμε τον Μπλουμ τη στιγμή που περνά ανάμεσά τους. Μία φιλοσοφικολογοτεχνική συζήτηση αφορά στη σχέση πατέρα γιου – αν αυτό έχει κάποιον λόγο συνδετικό ανάμεσα στα δύο βιβλία.
Ο θαυμάσιος ατελέσφορος ονειροπαρμένος που καταλήγει σε οικτρή αποτυχία μπροστά στη σκληρή πραγματικότητα.
Και στο επόμενο κεφάλαιο Πλαγκταί πέτραι, ο Μπλουμ, είναι άφαντος ή αμέτοχος ή απλός παρατηρητής. Παρακάτω, οι Σειρήνες είναι ένα κεφάλαιο γεμάτο με μουσική και τραγούδια και στους Κύκλωπες βρίσκει τη Ναυσικά σε μία παραλία (στην Οδύσσεια συμβαίνει το αντίθετο).
Εις της γυναικός την μήτραν ο λόγος γίνεται σαρξ αλλ' εις το πνεύμα του δημιουργού πάσα σαρξ η οποία διέρχεται καθίσταται ο λόγος ο οποίος δεν θα αποθάνη. Αυτή είναι η μετα-δημιουργία. [απόσπασμα από το κεφάλαιο Βόδια του Ήλιου]
Ξεχωρίζω το κίτρινο χρώμα που απαντάται σε όλη την έκταση και το κόκκινο και σημειώνω τα σουρεαλιστικά στοιχεία, πεδία κι αποσπάσματα του βιβλίου. Πάντως, θα ακολουθήσει η Κίρκη που είναι θέατρο! Ένα θεατρικό έργο συμπεριέχεται στο μυθιστόρημα του Τζόις [κανονικό θεατρικό, όχι θεατρικοποιημένη αφήγηση] όπου ο Μπλουμ δικάζεται, ανθρωποποιούνται πράγματα και ο ήρωας προκύπτει ένας ξεχωριστός άνθρωπος που αφήνει κάτι στην ανθρωπότητα(!;).
Μέσα από όλα όσα πέρασαν ως εδώ και αφού έχω υπογραμμίσει άπειρα υπερ-πολυσύνθετα λεξοπλαστικά λήμματα φτάνω στο τρίτο μέρος, την Ιθάκη. Εν τάχει, στον Εύμαιο παρατηρούμε μια ονοματοδοσία βάσει της ομηρικής πρακτικής [όπως και αλλού φυσικά], μια μομφή για τον ρόλο της Πηνελόπης, ένα δοκίμιο για τον διαχωρισμό των ψυχών και την εξέλιξή τους (εμβόλιμο μέσα σε διάλογο και αφήγηση) και γνωρίζουμε έναν ναυτικό που ξέρει την ελληνική μυθολογία, έχει ταξιδέψει και έχει ζήσει θαλασσινές περιπέτειες και που είναι πιο κοντά στον ομηρικό Οδυσσέα από οποιονδήποτε άλλο χαρακτήρα του βιβλίου. Ε, είναι και το σημείο όπου ενώνονται ο Μπλουμ και ο Στέφανος [ο Τηλέμαχος του Τζόις] όπως και το περιμέναμε.
Αμέσως μετά, φτάνουν στο σπίτι του Μπλουμ, στην Ιθάκη, ενώ υφολογικά έχουμε μια συνέντευξη του αφηγητή ή συγγραφέα(;) με ερωτήσεις και απαντήσεις (που απευθύνει στον εαυτό του και απαντά ο ίδιος).
Τέλος, στην Πηνελόπη, έχουμε έναν εσωτερικό μονόλογο της γυναίκας του Μπλουμ. Έναν χείμαρρο που ρέει αβίαστα χωρίς στίξη, χωρίς διαχωρισμό περιόδων ή προτάσεων... σαν να μας έχει βάλει μέσα στο μυαλό της όπου είναι μία αντι-Πηνελόπη με ομηρικά στοιχεία, όπως και ο Μπλουμ είναι αντίστοιχα ένας αντι-Οδυσσέας. Δηλαδή, το αντίστροφο από ό,τι πρεσβεύουν οι ήρωες του Ομήρου σε χαρακτήρα, ήθος, σθένος, δύναμη κ.ο.κ.
Συνάντησα τη λέξη δραχμή και μου έκανε κλικ: γιατί νόμιζε ότι είχε τα μέσα και δεν μας άφησε ποτέ δραχμή.
Ο Τζόις γνωρίζει την αδιαμφισβήτητη αξία της Οδύσσειας, αγαπά την ελληνική γλώσσα, τους αρχαίους φιλόσοφους, τους οποίους έχει διαβάσει και δεν τους αγαπά επειδή έχει ακούσει για αυτούς [αυτό δεν το λέει κάπου, φαίνεται αν διαβάσει κανείς το βιβλίο του], όμως, παράλληλα, αγαπά και τον Σαίξπηρ τον οποίο αναφέρει συχνότατα και άλλους. Επίσης, αγαπά και ξέρει διάφορες ξένες γλώσσες και τις εμβολίζει εδώ κι εκεί και που αν δεν υπήρχαν οι υποσημειώσεις να μεταφράζουν θα ήταν δυσβάσταχτο να βγάλω άκρη και, τέλος, χρησιμοποιεί και ένα ιδίωμα που στην ελληνική μετάφραση είναι μια έξτρα λάιτ καθαρεύουσα.
Όφειλα να κατέχω τα ελληνικά, τη γλώσσα του νου.
Γενικά, σε όλη την έκταση διαβάζεις για πολλά χωρίς να υπάρχει πλοκή. Αντιθέτως, διακρίνεται για την πολυλογία που καθυστερεί την εξέλιξη της ιστορίας, αυτή τη γραμμική πορεία όπου ο Μπλουμ παρακολουθείται καθώς διανύει ένα εικοσιτετράωρό του στο Δουβλίνο.
Αν όλα τα παραπάνω είναι ικανά να συνδέσουν τα δύο βιβλία το αφήνω στην κρίση σας. Στο δικό μου κεφάλι ο Τζόις έγραψε την αντι-Οδύσσεια ή έγραψε απλώς τη συνέχεια των Δουβλινέζων επιλέγοντας τον διαχωρισμό του όπως τα μέρη και κεφάλαια της Οδύσσειας βάζοντας για τίτλο τον Οδυσσέα και επιλέγοντας λευκό και μπλε προς τιμήν της Ελλάδας κι εμείς καλούμαστε να συλλέξουμε τους συνδετικούς κρίκους, να βρούμε τις αναφορές, αναγωγές, επαγωγές, αντιστοιχήσεις... ακόμα και με το ζόρι [έχω αναφέρει τέτοια παραδείγματα]. Εν κατακλείδι, αναρωτιέμαι αν θα είχαμε ασχοληθεί με το πόνημα, τόσο εμείς όσο και όλοι οι άλλοι παγκοσμίως, αν δεν είχε επιλεγεί ο Οδυσσέας στον τίτλο και η δομή της Οδύσσειας στον διαχωρισμό των μερών. Πάντως, ο Τζόις, εν αντιθέσει με πολλούς πολλούς άλλους συγγραφείς και κυρίως προγενέστερούς του, δεν κρίνει τις αδυναμίες των ηρώων αλλά ούτε επαινεί τα καλά τους σημεία, τα προσόντα ή τις αρετές τους. Δίνει με λεπτομέρεια όσα σκέφτονται –ειδικά τις ανησυχίες τους– και ό,τι συμβαίνει γύρω τους, παραμένοντας αποστασιοποιημένος. Όπως μία κάμερα που εκτός της εξωτερικής εικόνας βλέπει και την εσωτερική: βλέπει τα πάντα, καταγράφει τα πάντα αλλά δεν κρίνει τίποτα.
Είναι εμπειρία η ανάγνωσή του.
