Διάλογος με τον Πεσσόα
Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας
Γιάννη Σμίχελη
Ας έρθουμε τώρα στην ουσία της καθημερινότητας. Η ζωή σε μια κοινωνία κυλάει εφόσον το κύτταρό της λειτουργεί εύρυθμα. Αλλά στην ελληνική κοινωνία η οικογένεια ως τέτοιο, έχοντας μετασχηματιστεί από ευρεία σε πυρηνική και διαβρωμένη λόγω της ελευθεριότητας των ιδιοτελειών στο άνισο κι άδικο καπιταλιστικό περιβάλλον, παρακμάζει αιωνίως κυρίως στην μεταπολίτευση. Εννοώ πως θα είχε από τους ίδιους τους Έλληνες ενταφιαστεί αν λειτουργούσε στοιχειωδώς το κοινωνικό κράτος σε δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα. Δηλαδή, αν οι κοινωνικές υπηρεσίες αναβαθμίζονταν σε καθολικές και υπό την αυστηρή επιτήρηση, οργάνωση και λειτουργία της κρατικής αρχής. Δυστυχώς όμως οι Έλληνες καπιταλιστές δεν φέρονται μήτε ως πεφωτισμένοι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, ούτε ως φεουδάρχες που οφείλουν κάποιες ελάχιστες παροχές στους δουλοπάροικούς τους. Υιοθετούν την νοοτροπία των πειρατών, των μαφιόζων, της κλίκας, με σημερινή ορολογία της επίσημης δικαιοσύνης, του οργανωμένου εγκλήματος. Γενικά στη χώρα ισχύει το παρά: παραοικονομία με παραπολιτικά μέτρα και σταθμά, σε παραφύση περιβάλλοντα, παρακμιακής μορφής, οργανωμένης παραπληροφόρησης ή με το διεθνή της συνώνυμο, προπαγάνδα, χάρη στο παραδικαστικό κύκλωμα και τα παρακρατικά κυκλώματα υπό την στήριξη των παραστρατιωτικών ομάδων με ένα θεμελιώδες υπό, της γενικευμένης υποκουλτούρας με τις ευλογίες της εδραιωμένης παραπαιδείας. Έτσι, λοιπόν, η φαμίλια οφείλει να επιτελεί και το έργο της κοινωνικής φροντίδας των αδύναμων μελών της. Βέβαια στο παραδοσιακό πλαίσιο της αποτελεσματικής λειτουργίας της με κάποιες αποκλίσεις από τον γενικό κανόνα, ανάλογα τον τρόπο βιοπορισμού και της κατανομής εργασιών σε γεωργία, εμπόριο, ναυτιλία, βιομηχανία, είχε ως κυρία χαρακτηριστικά την πατερναλιστική δομή, τη φαλλοκρατική νοοτροπία και την χριστιανική, πουριτανική ηθική. Αλλά σήμερα ο τρόπος παραγωγής μέσω της υψηλής τεχνολογίας, το κοστοβόρο αστικό μοντέλο ζωής σε συνδυασμό με την λαίλαπα του νεοφιλελευθερισμού έχουν απορρυθμίσει και την ίδια, με επίπτωση να μην λειτουργεί κι αυτό γίνεται ορατό κυρίως σε μια μικρή πόλη όπως ο Άγιος Νικόλαος, η οποία ποτισμένη από την αδηφαγία της κερδοσκοπίας διατηρεί ως ένα βαθμό τον θεσμό της οικογένειας με νύχια και με δόντια από ανάγκη και μόνο εξυπηρέτησης συμφερόντων, δίχως να έχει καμία κοινωνική γενικότερη συμβολή ούτε καν της ελάχιστης παροχής ασφάλειας όπως στο παρελθόν. Γιατί ο Μαρξ, όσο κι αν τον πρόδωσαν οι νομεκλατουρές του υπαρκτού σοσιαλισμού, είναι πιο επίκαιρος παρά ποτέ και ο Φουκώ, με το οπλοστάσιο ανάλυσης, της διάχυσης των μικροεξουσιών στα σκιώδη και αφώτιστα μέρη των θεσμών, αποκαλυπτικός ως προς τη διάβρωση της αντικειμενικότητας των θεσμών. Οι μεταμοντέρνοι έκαναν μια τρύπα στο νερό γιατί αρνήθηκαν την ύπαρξη της πραγματικότητας και επιδίωξαν να εγκαθιδρύσουν τη δικτατορία των λογιοσοφιστειών –για να παραφράσω τον Κοραή– αρνούμενοι την τραγικότητα του μοντέρνου στην εποχή μας. Εθελοτυφλούν από ματαιοδοξία ή δολιότητα στο κύριο σύγχρονο διακύβευμα που είναι η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη για να προλειαίνουν ηθελημένα ή βλακωδώς την επιβολή ενός ελιτίστικου μετανθρωπισμού ο οποίος θα σκλαβώσει την συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων ως κατώτερα όντα σε βαθμό να τους μετατρέψει σε ιδιόκτητα αντικείμενα μιας δήθεν αμερόληπτης τεχνητής νοημοσύνης, που θα είναι ρυθμισμένη από μια ελίτ των ελίτ του πλούτου, της ισχύος, της τεχνοκρατίας και της προπαγάνδας, έτσι ώστε να είναι αναλώσιμοι χειρότερα κι από ότι στην εποχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όταν και γεννήθηκε ο αναχωρητισμός από τα εγκόσμια με τη μορφή των πρωτοχριστιανικών κοινοβιακών κοινοτήτων, ως τρόπος σωτηρίας από την ρωμαϊκή λαίλαπα. Όσο το ανθρώπινο γένος απειλείται από την οικολογική καταστροφή, που προκαλεί ο ίδιος ο άνθρωπος ως κύριος παράγοντας του ανθρωπόκαινου, άλλο τόσο η ανθρώπινη κοινωνία αυτοκαταργείται για να μετασχηματιστεί σε μια κοινωνία μηχανοανθρώπων. Ο μετανθρωπισμός ακολουθεί την πεπατημένη των δυϊσμών της επικράτησης του ισχυρότερου, δηλαδή την θρησκεία του θανάτου, την υποταγή στην τρομολαγνεία και τα φοβικά σύνδρομα, ώστε το διαίρει και βασίλευε να ακολουθείται πίστα και να υλοποιείται με την μέθοδο της θεοποίησης της ανθρώπινης κατασκευής. Ο άνθρωπος από θεός του σύμπαντος, όπως τον όρισε ο διαφωτισμός, αγιοποιεί τα δικά του μηχανήματα και τους αποδίδει υπερβατικές δυνάμεις ανώτερες από τη φύση τη δίκη του και τις φύσεις των άλλων φυσικών υπάρξεων, έμβιων, πραγμάτων, επιδιώκοντας να κάνει τον βίο αβίωτο του καθημερινού ανθρώπου με σκοπό την υποταγή του στα σχέδια μιας αποίκισης του διαστήματος με όρους χειρότερους και από εκείνους της Αμερικής, μόνο που στη θέση των ιθαγενών Ινδιάνων πια θα βρίσκονται οι ηλίθιες μάζες. Είναι όμως τελικά τόσο αποβλακωμένες οι τελευταίες;
Υπάρχουν στιγμές που τρώω μια μπουκιά κανονικό φαγητό και νιώθω ένοχος. Μου έρχονται αυτόματα στο μυαλό, σαν βολές από αόρατο αυτόματο όπλο, μυδραλιοβόλο, εικόνες των αστέγων της Γερμανίας, των αυτόχειρων και ανέργων του νότου, των προσφύγων των εμπόλεμων περιοχών, των οικονομικών μεταναστών της κεντρικής Αφρικής, του Αφγανιστάν, του Πακιστάν, και πάντα κρατάω την αναπνοή μου στα καρυδότσουφλα που βουλιάζουν στη Μεσόγειο και επιπλέουν τα πτώματα σαν να είναι μπουκάλια με μήνυμα απανθρωπιάς της παγκόσμιας κοινωνίας. Τι στα κομμάτια είναι αυτός ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, που διαρκώς λιβανίζουμε, ώστε να θεωρείται πρότυπο και ανώτερος, παραποιώντας τα εγκλήματά του σε εκπολιτιστικές περγαμηνές; Ακόμα και οι πάσχοντες, από τις ανίατες ασθένειες που φροντίζω, μου δίνουν στα νεύρα, με αποκαρδιώνουνε, εξαιτίας των αχάριστων συμπεριφορών τους που στηρίζονται σε μια υποτιθέμενη μεμψιμοιρία λόγω ενός μοιραίου πλήγματος, εθελοτυφλώντας μπροστά στην αιτία της δήθεν ατυχίας τους. Τον περίφημο τρόπο ζωής της προοδευμένης Δύσης. Ο δυτικός άνθρωπος νομίζει πως είναι ατρόμητος, άφοβος, κατακτητικός και τελικά εκδηλώνει μια ρατσιστική συμπεριφορά προς τους άλλους πολιτισμούς στο όνομα ενός ανώτερου ανθρωπισμού με δήθεν θεϊκές διαστάσεις. Ο διαφωτισμός εκκοσμίκευσε τον κόσμο για να απομαγεύσει τη φύση, με τρόπο ώστε να δώσει στον τριαδικό δυτικό ανθρωπιστή μια ελιτίστικη, υπερφυσική υπεροπλία. Κεφαλαίο, πόλεμος, εκμετάλλευση είναι οι θεϊκές πτυχές του και το ανικανοποίητο της αγνωμοσύνης του έχει μετονομαστεί σε πρόοδο.
Η πόλη τρώει τα παιδιά της ή η νοοτροπία τρώει τις σάρκες μας; Δύο θάνατοι, ακόμη δύο στο μαύρο γαϊτανάκι που από την γέννησή μου με συνοδεύει, αδόκητοι, δύο κατά τα φαινόμενα φυσιολογικών(;) ανθρώπων. Μήπως όμως ο ορισμός του κανονικού ενσωματώνει πια το ανθυγιεινό, την απειλή της ζωής; Μήπως ο καθιερωμένος τρόπος ζωής σ' αυτήν τη μικρή πόλη είναι αρκετά επιβλαβής ώστε να αμολά τον Χάρο κάθε λίγο και λιγάκι για να κάνει συγκέντρωση ταξιδευτών δίχως επιστροφή και μάλιστα νεότατων; Ή μήπως σε μένα αποκλειστικά συμβαίνει να νιώθω μια έλξη για τα θανατικά; Είναι απλά μια καταθλιπτική οπτική; Έχω την αμυδρή εντύπωση πως αυτοί οι δυο αλλοτινοί συντοπίτες κουβαλούσαν ένα κοινό σημείο ανεξάρτητα από τις πολλές διάφορες τους. Υποψιάζομαι πως το βασικό αίτιο ήταν το άγχος, όχι όμως το καθημερινό αλλά το υπαρξιακό. Ναι, εντάξει, το σαράκι της ρουτίνας τρώει τα σωθικά. Πάντως ο Πέτρος και ο Δημήτρης ήταν δύο κάτοικοι που έδιναν στην πόλη τους κι αυτό που ελάμβαναν δεν αρκούσε. Ήταν σίγουρα αποδεκτοί από τους συνδημότες τους, τους αναγνώριζαν τον ένα ως εξαιρετικό κομπιουτερά και τον άλλο ως οργανωτή και λειτουργό της διασκέδασης και της νύχτας. Παρ' όλα αυτά κανένας από τους δύο δεν άξιζε για αυτό τον αστικό αχταρμά. Μπορούσαν να είχαν κάνει παπάδες σε ένα ευρύτερο, πολύπλευρο, βαθύτερο πεδίο δράσης. Αν την κατάλληλη στιγμή την είχαν κάνει μ' ελαφρά πηδηματάκια. Αυτή η πόλη είναι ένας ιστός αράχνης. Με τον ήλιο, το γλυκό κλίμα της, τα γαλαζοπράσινα νερά της, τις δαντελένιες παραλίες, τις κρυφές γωνιές, τα όμορφα σοκάκια, τους γύρω οικισμούς με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του πετρόχτιστου, τα κεφαλοχώρια που την περιβάλλουν, τους επιβλητικούς ορεινούς όγκους και όλα αυτά ντυμένα με ελαιώνες και αμπελώνες, κήπους, κηπούλια και δασάκια, διαμορφώνουν μια αισθητική η οποία στέκεται αντίκρυ στη ρηχή, κερδοαρπακτική, παρασιτική και φθονερή εμπορική νοοτροπία των νεόπλουτων. Αυτοί καταστρέφουν κάθε τι όμορφο και υπονομεύουν ή απαξιώνουν τον δημιουργικό, ικανό άνθρωπο γιατί είναι μονόμπαντοι, στραβοί και ζηλόφθονοι. Οι δύο άνθρωποι έφυγαν τζάμπα, βερεσέ και πολύ πρόωρα· θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί πολύ καλύτερα. Ο Μήτσος, θυμάμαι που μου έλεγε, να μπορούσα να πάρω τα βουνά, να εξαφανιστώ στο χωριό ανάμεσα σε δέντρα, λουλούδια, στον ελεύθερο καθαρό αέρα. Και ο Πέτρος, σαν να έδειχνε με την σιωπή του, μετανιωμένος, που άφησε το Λονδίνο για να επιμένει στο άγονο των συντοπιτών του. Ο φροντηστηριάκιας των μαθηματικών τόνιζε πως ήταν ένα εξαιρετικό μυαλό που θα μπορούσε να διαπρέψει οπουδήποτε αρκεί να μην επέστρεφε. Ήταν ο τελευταίος κάτοικος αυτής της πόλης που μου έκανε αίτημα φιλίας μετά από τόσα χρόνια απουσίας. Και μετά από λίγο έφυγε. Για αυτούς τους δύο, ο Άγιος Νικόλαος δεν ήταν η Ιθάκη αλλά η παραδεισοκόλαση. Ο θάνατος των ρομαντικών κι αφελών το μεδούλι των κουτοπόνηρων και μοχθηρών. Ο εφησυχασμός δεν στοιχίζει στον κροκόδειλο, ακόμη και αν ρινόκερος ή ελέφαντας τον πατήσει θα την βγάλει καθαρή, αλλά κοστίζει πολύ ακριβά στα ελάφια, τον λαγό και τα μυρμήγκια. Όταν ο άνθρωπος δεν έχει την άπλα του ψυχομυαλού του παραμονεύει ο θάνατος. Ένα από τα λίγα κοινά τους στοιχεία ήταν η μουσική. Γνώριζαν πολύ καλά ελληνική και ξένη. Έφευγαν μαζί της και ξέφευγαν. Τους θυμάμαι να παίζουν συχνά σε πάρτι, σε μαγαζιά και ραδιοφωνικούς σταθμούς. Όλα είναι μουσική. Ωστόσο, το δέρμα –και κατά συνέπεια η αφή– συλλαμβάνει τα πάντα στα βουβά και είναι το καθολικότερο όργανο πρόσληψης ερεθισμάτων. Η φωνή, όμως, είναι το μέσο ενεργητικής παρουσίασης του ζώου. Γι' αυτό και κατέχει την καθολική, στοιχειώδη και ακριβή έκφραση των συναισθημάτων της ζωντανής ύπαρξης ώστε η τελευταία να γίνεται αντικειμενική και να δηλώνει παρούσα στο εδώ και τώρα. Η θεμελιώδη και καθοριστική πράξη των ζωντανών είναι η ηχητική και, κατά συνέπεια, εν δυνάμει μουσική· μετά έπονται οι απεικονίσεις, οι συμβολισμοί και οι αφαιρετικές ενέργειες. Ανεξαρτήτως πεδίου δράσης, δεν μιλώ μόνο για τέχνη, καλλιτεχνία, συγγραφή, επιστήμη, θεωρία, φιλοσοφία, λογοτεχνία, αλλά για κάθε μορφή καθημερινής, αναγκαίας, βαρετής, επαναλαμβανόμενης πράξης. Η καθοριστική και γενικευμένη διάστασή της είναι ο ήχος. Η μουσική γεννά εικόνες, λόγο, συναίσθημα ενεργοποιεί. Η εικόνα δίχως τον ήχο της δεν προκαλεί και πολλά τσαλίμια, αλλά με αυτόν –και μέσου αυτού– έρχεται η μουσικότητά της. Η πράξη δίχως τους θορύβους της δεν γίνεται κατανοητή, υποτιμάται, παρανοείται, μόνο με το κλάμα το βρέφος δηλώνεται ότι ήρθε στον κόσμο υγιές. Η όραση μπορεί να είναι σημαντική για το υποκείμενο, γιατί συλλέγει το υλικό της ταυτότητάς του, αλλά η ακοή ανήκει στο όργανο τεκμηρίωσης του υπαρκτού είναι. Ρέει από μέσα του προς τα έξω, λες και εκπηγάζει από το άγνωστο κρυμμένο άπειρο του κάθε όντος, ακόμα και των άψυχων, ενώ η όραση είναι το κατεξοχήν μέσο της υποκειμενικότητας, γιατί ακόμα κι όταν είναι φαντασιακή, ονειρική, ενορατική, με κλειστά μάτια αντλεί την ύλη των δημιουργιών της από τον εξωτερικό κόσμο, ενώ η μουσική από τα σωθικά των όντων ως μια καθολική έκφραση δήλωσης ύπαρξης, ακόμα κι όταν δεν εμφανίζονται. Με το που γεννιόμαστε ακούμε πρώτα το τραγούδι της καρδιάς μας, τον χτύπο της ή τη φωνή του στόματός μας και βλέπουμε την μαία ή τον μαιευτήρα.
Οι επαναστάσεις συμβαίνουν πάντοτε. Δεν μένει ποτέ κανένας αγκυλωμένος από τη συνήθεια, δεν του το επιτρέπει το σώμα του, εκτός κι αν δεχτεί να πεθαίνει αργά πνίγοντας τις ανάγκες του στην σκόνη της απάθειας, όπου όλες οι αισθήσεις είναι δυσλειτουργικές, ποτέ νεκρωμένες, σε μια διαρκή ασυντόνιστη παρένθεση, ξεχαρβαλωμένες καρικατούρες στο πνεύμα την μοιρολατρικής δυστυχίας των νεκροζώντανων, γιατί οι ζωντανοί-νεκροί είναι πολύ πιο ενεργητικοί ως φαντάσματα, πνεύματα, σύμβολα παρά τους άλλους. Ακόμα κι όταν τους αφανίζουν από προσώπου γης έχουν την ικανότητα να δρουν ως υπαρκτά πρόσωπα με τον τρόπο του πιο αποτελεσματικού δράστη σε επίπεδο τελειότητας και ιδανικότητας, μιας και η ιδανική τέλεια πράξη συντελείται αναπόφευκτα στην κοσμική πραγματικότητα με τα αόρατα εργαλεία του υπερφυσικού της φαντασίας. Όλα υποκλίνονται στο μεγαλείο και οι ζωντανονεκροί ανοίγουν τον δρόμο που δεν υπήρξε ποτέ μέχρι τότε, ενώ οι νεκροζώντανοι ξεκουνούν από απλή περιέργεια του κουτσομπόλη που μόλις δοκιμάσει κάτι ξυπνάει ξαφνικά, ξετινάζει τον λήθαργο από πάνω του και περιεργάζεται το νέο σαν το νέο φρούτο που τον παρασέρνει με τη λιχουδιά του σε αχαρτογράφητα τοπία – ή και εντελώς αδημιούργητα πριν τη δοκιμή. Το σύμπαν τότε συνωμοτεί με τρόπο απρόβλεπτο και πριν το αντιληφθούν οι εξεγερμένοι βρίσκονται μέσα στη δοκιμασία με τρόπο εντελώς ανάρμοστο κι αταίριαστο ως προς τις συνήθειές τους. Κι έτσι ξεκινά το δράμα της απαρηγόρητης ψυχής. Απλώνει τα νοήματα και τα νήματα των ακτίνων της προς τα κει που δεν ξέρει τι είναι και βρίσκεται αντιμέτωπη με την ίδια της την ουσία ως παντελώς άγνωστη νέα μα τόσο οικεία ανοίκεια σ' αυτήν. Κι άντε να βγάλει άκρη το κάθε καθεστώς και σύστημα μπροστά στο απρόσμενο του απροσδόκητου. Το καλύτερο για να βραχυκυκλώσει ένας μηχανισμός ελέγχου είναι το ακίνδυνο νεότευκτο και νεογέννητο που διαπερνά όλες τις γνωστές αντιθέσεις και αντιστάσεις των υπηκόων του.
Copyright © Γιάννης Σμίχελης All rights reserved
Πρώτη δημοσίευση
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Θανάση Μυλωνά.
Το πεζογράφημα αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου του Γιάννη Σμίχελη Άγιος Νεόπλουτος: Διάλογος με τον Πεσσόα - Απέναντι στο βιβλίο της ανησυχίας, που δημοσιεύτηκε σε 42 μέρη στο koukidaki.gr από τις 25 Απριλίου 2025 και κάθε Παρασκευή. Ξεκινήστε την ανάγνωση από εδώ
