Πλάσματα λατρείας
Ο παγκόσμιος κύκλος των ιερών ζώων
Η κατανόηση της ζωολατρίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Μέρος 4ο [συνέχεια από το προηγούμενο]
Άλλοτε πάλι το θηρίο γίνεται άγαλμα και στέκει ως φρουρός. Παρόμοια λειτουργία είχε και η αιγυπτιακή Σφίγγα, στις ποικίλες μορφές της. Αρχαιολογικά ευρήματα παρουσιάζουν τους Αιγύπτιους φαραώ να στέκονται ή να κάθονται ακριβώς μπροστά από μια σφίγγα, η οποία είχε ρόλο προστατευτικό. Ακόμη, μικρά ομοιώματά της θάβονταν μαζί με τους νεκρούς για να γίνουν οδηγοί και φύλακές τους στον Άλλο Κόσμο.
Το πιο γνωστό λιοντάρι δεν είναι άλλο από την περίφημη Σφίγγα, δίπλα στις πυραμίδες της Γκίζας στην Αίγυπτο. Έχει το κεφάλι ενός φαραώ, του Χεφρήνα, κατά την επικρατέστερη άποψη, κοντά στην πυραμίδα του οποίου βρίσκεται. Στο κεφάλι φέρει τον ουραίο, την ιερή κόμπρα. Το γιγάντιο άγαλμα (20 μ. ύψος και περίπου 60 μ. μήκος) σκαλίστηκε σε ένα μεγάλο κομμάτι ασβεστόλιθου, το οποίο είχε ήδη πάρει κάποιο σχήμα από τη διάβρωση του ανέμου, κατά τη βασιλεία του φαραώ Χεφρήνος (2529-2504 π.Χ.). Ατενίζει προς την ανατολή, προς το σημείο όπου ο ήλιος αναδύεται στο ηλιοστάσιο.
Από τις αρχές της 2ης χιλιετίας, δηλαδή μετά την ένωση της Άνω και Κάτω Αιγύπτου σε ενιαίο βασίλειο, και συγκεκριμένα από τη 18η δυναστεία και μετά, η Σφίγγα λατρεύτηκε με την ονομασία του θεού Άρμασι ή Ώρου στον Ορίζοντα (Hor-em-akht), ως θεού του ανατέλλοντος ηλίου. Δεν είναι γνωστό ποιο όνομα είχε αρχικά. Το 1500 περίπου, όμως, είναι γνωστός και ως Τόπος του Ώρου (Bw-How) αλλά και ως ο Ρα των Δύο Οριζόντων (Re-horakhty), θεότητας της Ηλιούπολης (αιγυπτιακά Ον). Σε μια στήλη που τοποθετήθηκε ανάμεσα στα πόδια του γλυπτού, 1.000 έτη μετά την κατασκευή του, υπάρχει μια επιγραφή, που του αποδίδει το όνομα Χεπρί-Ρα-Ατούμ (Kheperi-Re-Atum). Πρόκειται για τα τρία ονόματα του ηλίου στις ισάριθμες φάσεις του: Χεπρί το πρωί, Ρα το μεσημέρι και Ατούμ το απόγευμα. Επίσης, ο Άμμων-Ρα αποκαλείται «ταύρος της μητέρας του».
Έτσι, ένα τέρας που ανήκει και στην αιγυπτιακή και στην ελληνική μυθολογία είναι η Σφίγγα. Καταρχάς, η Σφίγγα είναι ένα λιοντάρι. Οι Αιγύπτιοι όριζαν με το όνομα Shesepankh ένα λιοντάρι με κεφάλι ανθρώπινο, αλλά η λέξη σημαίνει κυρίως «ζωντανή εικόνα».
Το λιοντάρι, σύμβολο της κυριαρχικής ή βασιλικής δύναμης –έτσι απεικονιζόταν μόνο ο φαραώ– ήταν, όπως είναι φανερό, φύλακας των πυλών, των ιερών και των πόλεων. Οι ιερείς της Ηλιούπολης, της βιβλικής Ον, που ήταν το κέντρο της λατρείας του Ήλιου, έδωσαν στο λιοντάρι ανθρώπινο κεφάλι και το αναπαριστούσαν με τα πίσω πόδια συσπειρωμένα και τα μπροστινά τεντωμένα εμπρός, το πρόσωπο βαμμένο με κόκκινο χρώμα να θεωρεί με βλέμμα αινιγματικό τους πιο απόμακρους ορίζοντες. Το ανθρώπινο κεφάλι ήταν αρχικά εκείνο του Ατούμ, θεού της Ηλιούπολης, πρωταρχικού, ηλιακού, που όμως κατέληξε να αναπαριστά μόνο τον νυχτερινό ήλιο, που δύοντας εκτινάζεται στη σκοτεινή τροχιά του.
Έτσι γεννήθηκε η Σφίγγα της Γκίζας, η αρχαιότερη και πλέον εντυπωσιακή, σκαλισμένη σ' έναν ασβεστολιθικό λόφο, για να επιβλέπει τη δυτική πύλη του ιερού, από την οποία φεύγουν ο ήλιος και οι νεκροί. Η κεφαλή του θεού-βασιλέα Ατούμ μεταμορφώθηκε σε μάσκα κριού ή ιέρακος και στέφθηκε την κορόνα pschent, που συμβόλιζε την ένωση της Άνω Αιγύπτου με την Κάτω. Η αιγυπτιακή Σφίγγα εκφράζει περισσότερο τη γαλήνη της σοφίας παρά την αγωνία που εφηύρε ο λυρικός ρομαντισμός. Η Σφίγγα έχει γίνει το αρχέτυπο του αινίγματος.
Εξάλλου, φανερή είναι η επίδραση της αιγυπτιακής δαιμονολογίας στο σχεδιασμό των μαγικών μορφών και χαρακτήρων. Τα όντα μοιάζουν πολύ με την αιγυπτιακή Σφίγγα. Σε αναθηματική στήλη του 1ου μ.Χ. αιώνα ή και παλαιότερη, υπάρχει η απεικόνιση της αρχαιότερης αιγυπτιακής Σφίγγας, που έχει γενειάδα, φοράει στέμμα και συμβολίζει την ολοκληρωμένη κατάσταση του ανθρώπινου πλάσματος. Έχει κεφάλι ανθρώπου, σώμα λιονταριού, φτερά αετού και φίδι για ουρά, συνδυάζοντας έτσι τέσσερα στοιχεία, τέσσερα είδη και τέσσερις συμβολικές λειτουργίες. Στο μέτωπό της φέρει τον φτερωτό δίσκο του Ήλιου, δείχνοντας τη σχέση της με την πηγή του φωτός, της έλλαμψης και της ζωής. Η Σφίγγα ήταν ιερό σύμβολο των Αιγυπτίων, εξαιτίας του συνδυασμού της θηριώδους δύναμης και του ανθρώπινου λογικού.
Οι Έλληνες έχουν δανειστεί από τους Αιγύπτιους την αινιγματική Σφίγγα, αλλά παραδόξως την έχουν κάνει θηλυκή. Αντί για σώμα λέοντος ξαπλωμένου, την έχουν αναπαραστήσει με μορφή λέαινας, η οποία κάθεται στα πίσω της πόδια. Μάλιστα, καθώς δεν τους ικανοποιούσε να την κάνουν απλώς λέαινα, της έχουν δώσει και το πρόσωπο γυναίκας, όπως και τα στρογγυλά της στήθη. Η ελληνική Σφίγγα δεν είναι πλέον φύλακας των πυλών του απείρου, αλλά γίνεται ένα άλλο τέρας πιο βάρβαρο και πιο αινιγματικό, στο οποίο εύκολα μπορούμε να παρατηρήσουμε το σύμβολο της θηλυκότητας, υπερφυσικής και επικίνδυνης. Η Σφίγγα μπορεί να νικηθεί μόνο από την εξυπνάδα και την οξυδέρκεια, που είναι χαρακτηριστικά αντίθετα της αποκτήνωσης. Κάθεται επάνω σε μια πέτρα, σύμβολο της γης, προσκολλημένη επάνω της, πράγμα που συμβολίζει την απουσία κάθε ανύψωσης. Μάλιστα, πιστεύω ότι η ύπαρξη φτερών στο σώμα της Σφίγγας δηλώνει ή μάλλον τονίζει την αδυναμία του περιττού, την ανημποριά μπροστά στην υπέρβαση. Τα φτερά δεν εξυπηρετούν σε τίποτε απολύτως.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Το δοκίμιο του Χρήστου Ντικμπασάνη Πλάσματα λατρείας: Ο παγκόσμιος κύκλος των ιερών ζώων: Η κατανόηση της ζωολατρίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα δημοσιεύθηκε σε μέρη, από τις 17 Σεπτεμβρίου 2025, στο koukidaki.gr. Ξεκινήστε από την αρχή.
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο της Barbara Kroll.
Πηγές:
Davis Virginia Lee, Akhenaton, The Encyclopedia of Religion, Vol. 1,
Barta Winfriend, Re, Lexikon der Ägyptologie, τόμος V,
Aldred Cyril,
Baines J.,
Malek J.,
Gardiner Alan,
Siliotti Alberto,
László Kákosy, Atum, Lexikon der Ägyptologie, τόμος I,
Pinch G., Magic Egypt,
Godwin Joscelyn, Μυστηριακές θρησκείες του αρχαίου κόσμου, μτφρ. Παναγιώτης Χιωτέλλης, Αθήνα 1984, Καρδαμίτσας.
