Η στήλη του λόγου

Η μετανεωτερική Βαβέλ

Η μετακοινωνία και η μετατεχνολογική φάση εξέλιξης

Μέρος ενδέκατο [συνέχεια από το προηγούμενο]

Τις τελευταίες δεκαετίες, με τις νέες τεχνικές χειρισμού του DNA, κατόρθωσε ο άνθρωπος να αναδιατάξει το γενετικό υλικό ανάμεσα σε διαφορετικά είδη, να επαναπρογραμματίσει τη ζωή και να αναδημιουργήσει τη βιόσφαιρα. Παράλληλα, κατάφερε να χαρτογραφήσει το DNA και είναι σε απόσταση αναπνοής από την καθιέρωση της γενετικής ταυτότητας κάθε πολίτη, δηλαδή τη γνώση των γενετικών του δυνατοτήτων, συμπεριλαμβανομένων κι εκείνων που σχετίζονται με την εμφάνιση νοσημάτων με γενετικό υπόβαθρο. Μάλιστα, άρχισε να σκέφτεται όχι απλά την εντόπιση των γενετικών προδιαθέσεων των ατόμων για τις διάφορες ασθένειες, αλλά και τη «διόρθωση» αυτών, μέσω της γονιδιακής θεραπείας (gene therapy).

Η πορεία αυτή συνεχίστηκε μέσα από τη λεγόμενη προεμφυτευτική διάγνωση, δηλαδή τη δυνατότητα γνώσης της γενετικής σύστασης του εμβρύου πριν από την εμφύτευσή του στη μήτρα. Το επόμενο βήμα, που θα πραγματοποιηθεί πολύ σύντομα, θα είναι η «διόρθωση» αυτής της γενετικής σύστασης του προεμβρύου ή εμβρύου, μέσω της γονιδιακής θεραπείας-αντικατάστασης, προς ένα «τέλειο πρότυπο». Μόνο που, όταν στο εγγύς μέλλον θα μπορεί ο άνθρωπος να «διορθώνει» τις ασθένειες, θα μπει στον πειρασμό να «διορθώσει» και τα γονίδια που σχετίζονται με τον ψυχισμό, τις διαθέσεις και τη συμπεριφορά του μέλλοντος βλαστού του.

Τότε θα αναδυθεί μια κοινωνία, που θα προκαθορίζει και θα προσχεδιάζει τον ίδιο της τον εαυτό και το μέλλον της. Μια κοινωνία χωρίς εκπλήξεις και χωρίς «λάθη». Ας σκεφθούμε για μια στιγμή όμως ότι αυτή η κοινωνία δεν θα επέτρεπε να είχαν γεννηθεί ένα πλήθος σημαντικών ανθρώπων, που έτυχε να διαθέτουν γενετικές προδιαθέσεις ασύμβατες με την ιδανική, «τέλεια» και ομοιόμορφη κοινωνία. Με τη λογική αυτή δεν θα γεννιόνταν ο Βαν Γκογκ, που έπασχε από κατάθλιψη, ο Αϊνστάιν, που έπασχε από δυσλεξία, ο Στίβεν Χόκινγκ, που έπασχε από ατροφική παράλυση. Άλλωστε πρόγευση αυτής της κοινωνίας δεχόμαστε καθημερινά με την ομογενοποίηση και την τυποποίηση των μαζών, αντί της αποδοχής της διαφοράς των ατόμων και της αυτόνομης προσωπικότητάς τους.

Σήμερα, λοιπόν, βρισκόμαστε μπροστά σ' έναν τεράστιο κίνδυνο, υποβαθμίζοντας το περιβάλλον, αλλοιώνοντας τη ζωή και ωθώντας το πρόσωπο στην έκπτωση. Επίσης, διανύουμε μία απέραντη διαδρομή, όπου ξετυλίγεται ο πολιτικός και ο κοινωνικός αγώνας για μια νέα κοινωνία, στην οποία η οικονομική παράμετρος θα είναι απλά μια συνιστώσα δίπλα στις τόσες άλλες, που μεταξύ αυτών είναι η ποιότητα της ζωής και οι σχέσεις αλληλεγγύης ανάμεσα στους ανθρώπους και τους λαούς. Επιτέλους θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι η συνέχιση της ιστορίας του ανθρώπινου είδους εξαρτάται από τη μια από τη διατήρηση της ακεραιότητας της βιόσφαιρας κι ότι δεν μπορούμε να υπονομεύουμε για πάντα τις οικολογικές προϋποθέσεις της ζωής και από την άλλη από τη συνειδητοποίηση ότι δεν είναι δυνατόν να εξακολουθούμε να ζούμε με το ιδεολόγημα της απεριόριστης ανάπτυξης, της διαρκούς αύξησης της παραγωγής και της υπερκατανάλωσης, της άνισης κατανομής ιδιοκτησίας, εξουσίας και κοινωνικού πλούτου, που επιμένει να προσδιορίζει την ανάπτυξη με ποσοτικούς και όχι με ποιοτικούς δείκτες, που δεν κατανοεί ότι οι συμβατικοί δείκτες, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για να εκτιμηθεί η ανάπτυξη ενός τόπου ή ενός λαού, δεν μπορούν να αναλύσουν ποιοτικές συνιστώσες, όπως, για παράδειγμα, η επίδραση της ανάπτυξης στην ποιότητα της ζωής, την πολιτιστική συνοχή, το αίσθημα της κοινότητας κ.α. Επίσης ότι η έννοια της ανάπτυξης και της προόδου δεν μπορεί να αφορά μόνο το υλικό, αλλά και το διανοητικό, το συναισθηματικό και το ηθικό γίγνεσθαι των ανθρώπων.

Για όλους αυτούς τους λόγους, αλλά και για πολλούς άλλους, χρειαζόμαστε μια ριζική αναδιοργάνωση των κοινωνικών θεσμών, των σχέσεων εργασίας, των οικονομικών, πολιτικών και πολιτιστικών σχέσεων, με σκοπό τη δημιουργία μιας πραγματικά νέας και αυτόνομης κοινωνίας. Ο στόχος αυτής της κοινωνίας θα είναι η ελευθερία και η δικαιοσύνη για όλους. Έτσι θα μπορέσουν μόνο οι άνθρωποι να αναπτύξουν τις ικανότητές τους και να μάθουν να σέβονται τους άλλους και τη φύση. Έτσι, στο τέλος, θα γίνουν όλοι, όσο το δυνατόν, πιο αυτόνομοι και πιο δημιουργικοί. Αυτή όμως η νέα κοινωνία δεν μπορεί να ανατείλει, αν δεν συντελεστεί παράλληλα μια βαθιά μεταβολή στην ψυχοκοινωνική οργάνωση του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου και δεν μεταβληθεί το φαντασιακό του πρότυπο, δηλαδή η στάση του απέναντι στους άλλους, στη ζωή και τη φύση. Τίποτε δεν μπορεί να αλλάξει, αν δεν εγκαταλείψουμε την ιδέα ότι σκοπός της ζωής είναι να παράγουμε και να καταναλώνουμε ολοένα και περισσότερο, μέσω μιας αέναης κυριαρχίας επάνω στη φύση και μιας απεριόριστης ανάπτυξης.

Ο δρόμος όμως γι' αυτήν τη νέα κοινωνία και για τον νέο άνθρωπο, δεν είναι από πουθενά προδιαγραμμένος. Ο τεχνοκρατικός ανθρωπισμός και η επαπειλούμενη νέκρωση του φυσικού περιβάλλοντος τείνουν να κυριαρχήσουν πλέον σε όλον τον πλανήτη. Οι φωνές για μια άλλη στάση και μια άλλη κοινωνία διαρκώς πληθαίνουν, αλλά προς το παρόν ακολουθούν από απόσταση ασθμαίνοντας. Ποιος θα είναι ο τελικός νικητής σε αυτόν το δρόμο μετ' εμποδίων;

Ας μην ξεχνάμε ακόμη ότι η ουσία του ανθρώπου είναι η αυτοδημιουργία του κι αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος δημιουργεί την ουσία του. Η ουσία αυτή είναι δημιουργία και αυτοδημιουργία. Ο άνθρωπος, καθώς αυτοπραγματώνεται, είναι ικανός για την ανάτασή του, όπως και για το κύλισμά του στα Τάρταρα. Κανείς δεν πρόκειται να του υποδείξει την σωστή πορεία. Μόνος του πρέπει να χαράξει τον ορίζοντα της ανθρωπιάς και της ηθικής, η οποία δεν θα πρέπει να προσπεράσει.

Όπως όλα δείχνουν, λοιπόν, οι τεχνολογικές, επιστημονικές, μακροοικονομικές, πολιτικές, νοηματικές και ιδεολογικές μεταβολές που συντελέστηκαν και συντελούνται στη Δύση και στον κόσμο όλο, κυρίως από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, μας οδηγούν σε μία νέα, παγκόσμια πολιτεία, η οποία αναμφισβήτητα θα μας οδηγήσει σ' ένα σαφώς διαφορετικό πολιτισμό και σε μια πιο νέα ηθική πραγματικότητα από αυτήν στην οποία ανήκουμε. Παρ' όλα αυτά είναι μάλλον φανερό σε όλους ότι, από τον Όμηρο και τον Ησίοδο μέχρι σήμερα, διανύουμε στον δυτικό κόσμο την ίδια μεγάλη ιστορική περίοδο, η οποία μάλιστα δεν πρόκειται να ολοκληρωθεί κατά τους επόμενους αιώνες, την «ελληνιστική περίοδο».

Πραγματικά έτσι θα ονομάζαμε το πρωτοφανές ως προς το μέγεθός του γεγονός της έντονης αλληλεξάρτησης όλων των κοινωνιών του σύγχρονου κόσμου, που αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο τα τελευταία χρόνια και το οποίο αποκαλούμε παγκοσμιοποίηση. Με τον όρο αυτό δηλώνεται ότι οι πολύμορφες μεταβολές, οι οποίες συμβαίνουν σε μια οποιαδήποτε από τις σύγχρονες κοινωνίες, δημιουργούν σοβαρές συνέπειες και σε όλες τις υπόλοιπες. Με άλλα λόγια ο κόσμος, παρ' όλες τις ιδιαιτερότητες του κάθε λαού, αρχίζει να μεταβάλλεται με αργό αλλά σταθερό ρυθμό και προχωρά προς μία «παγκόσμια πολυκοινωνία».

Πάντως, μέσα από το βίωμα μιας γενικότερης προμηθεϊκής αντίληψης του ανθρώπου ως λυόμενου Προμηθέα, όλα δείχνουν τον σύγχρονο δυτικό άνθρωπο να εξακολουθεί να προσδιορίζει τον ίδιο του τον εαυτό και την παρουσία του στην κοινωνία και τον κόσμο.

Συγκεκριμένα ο Προμηθέας, ο «προμανθάνων», αυτός που γνωρίζει εκ των προτέρων, γιος του Ουρανού και της Γης, Τιτάνας, επειδή στην πρώτη φάση της Θεογονίας του Ησιόδου εναντιώθηκε μαζί με τον Κρόνο και τα αδέλφια του εναντίον του πατέρα τους Ουρανού, εξεγέρθηκε κατά τη συνάντηση των θνητών και των αθανάτων στη Μυκώνη εναντίον της τάξης πραγμάτων που εξέφραζε ο Δίας, επέφερε με μία και μόνον πράξη, μία παγίδα, την ανατροπή της και δημιούργησε αυτομάτως την μία μοναδική ευκαιρία, το άνοιγμα της πύλης προς μία εντελώς νέα «φωτισμένη» περίοδο.

Τελικά, χάρη στον Προμηθέα, το γένος των ανθρώπων απόκτησε τη φωτιά, δηλαδή τη γνώση και νηολόγησε τον πολιτισμό του.

Αν τώρα φθάσουμε με την τριήρη της σκέψης μας στον νεότερο δυτικό πολιτισμό, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, ως άλλος λυόμενος Προμηθέας, χωρίς να έχει επιδείξει ιστορικά κάποια έντονη μορφή φιλίας απέναντι στο ίδιο του το είδος και την ανθρωπότητα ή ακόμη και έναντι αυτού που ο ίδιος είναι, εμφανίστηκε καταρχάς να κυριαρχείται από μία υπέρμετρη εμπιστοσύνη στον εαυτό του και συνάμα από ένα πραγματικά πανίσχυρο ναρκισσιστικό πάθος. Στάθηκε στον ίδιο βαθμό ευρηματικός και πανούργος με τον Προμηθέα ως προς τις τεχνικές της επιστήμης και της γνώσης και εξίσου υπέρογκα υπερήφανος με αυτόν για τα επιτεύγματά του, όπως επισημαίνει ο καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου Αντώνης Παπαρίζος. Από τη μια πλευρά οι μορφές λατρείας των επιτεύξεών του και από την άλλη η ανάγκη λύτρωσης από τις τεράστιες συχνά αδυναμίες της οργάνωσης των κοινωνιών που δημιούργησε, όπως ακόμη και από τις ατέλειες της σύγχρονης ιστορικής μορφής του, είναι ισόβαθμες ως προς την έντασή τους. Ο άνθρωπος όμως κάθε φορά στέκεται σχεδόν ανυποψίαστος και συνεπώς αφελής ως προς τα αυτοκαταστροφικά αποτελέσματα της δημιουργίας του. Το γεγονός αυτό ισχύει ακόμη και στην περίπτωση κατά την οποία συμπεριφέρεται σαν να επιθυμούσε να τα λάβει υπόψη του, ιδιαίτερα μάλιστα από τα μέσα του 20ού αιώνα και μετά.

Με άλλα λόγια ο νεότερος δυτικός άνθρωπος, όπως φαίνεται, αναδύθηκε και έζησε ως Προμηθέας κι εκείνο που του μένει να κάνει είναι να εξεγερθεί και να αρχίσει ξανά να λύνεται από τα δεσμά του. Με σημείο εκκίνησης την ανθρώπινη γνώση κι επιστήμη, κάποτε είχε εξεγερθεί εναντίον του μεσαιωνικού χριστιανικού θεού, της μεσαιωνικής ανήλεης ηθικολογίας και της μεσαιωνικής τάξης πραγμάτων και, διεκδικώντας την εμπιστοσύνη στο ανθρώπινο ον, απέσπασε από το θεϊκό ον, από τους αδυσώπητους ειδήμονες της χριστιανικής θρησκείας και από τους «ελέω Θεού» μονάρχες τη γνώση για τη φύση και τη διαχείριση της ανθρώπινης κοινωνίας. Στην πορεία επιδίωξε από μόνος του, χωρίς καμία μεταφυσική βοήθεια, να δημιουργήσει έναν ανθρώπινο κόσμο. Έτσι εκκοσμικεύοντας και απομονώνοντας από τον χώρο του ιερού τη φύση και την κοινωνία, έθεσε τον εαυτό του ως μοναδικό κυρίαρχο αμφοτέρων. Επίσης πίστεψε ότι μέσα σ' ένα μικρό χρονικό διάστημα μπορεί, όχι μόνον να δημιουργήσει την τέλεια κοινωνία, αλλά και να κυριαρχήσει πλήρως πάνω στον πλανήτη Γη.

Η ιστορία του τελευταίου τετάρτου του 20ού αιώνα δείχνει ότι ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος, ενώ δημιούργησε πραγματικά τις βάσεις για να στηριχθεί ένας νέος κόσμος, απέτυχε κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό στα οράματά του. Παθιασμένος με τον εαυτό του και τα έργα του, υπερεκτίμησε τις δυνάμεις του και δεν έλαβε υπόψη του την αδηφάγα καταστροφική μανία της δημιουργίας. Έτσι η αφέλειά του ξεσκεπάστηκε τελείως. Ο Προμηθέας λυόμενος αυτή τη στιγμή απ' τα δεσμά της άγνοιας φαίνεται να μην υπολογίζει σχεδόν καθόλου τις αντίθετες δυνάμεις, εκείνες που οφείλονται στην παρούσα ιστορική και κοινωνική του φύση, όπως κι εκείνες που προκύπτουν από την κοινωνία και το περιβάλλον. Με τον τρόπο αυτόν επιδίδεται στην ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, καταστρέφοντας τα πάντα γύρω του.

Συνεχίζεται...

Παραθέτω επτά, σχετικά με το θέμα, ποιήματά μου:

ΣΗΜΕΡΑ ΑΣ ΑΓΑΠΗΘΟΥΜΕ

Σήμερα ας πετάξουμε

τα προσωπεία του μίσους,

της οργής, της αδικίας, των διακρίσεων

Σήμερα ας αγαπηθούμε μεταξύ μας

Σήμερα ας χαμογελάσουμε

για πρώτη φορά –κάθε φορά

ας είναι η πρώτη φορά–

στα κοχύλια, στ' αστέρια,

στην ισοτιμία, στην αδελφοσύνη,

στην αγάπη

Σήμερα ας γονατίσουμε

στο χιλιοδιάβατο πεζοδρόμιο της ζωής μας

και ας προσευχηθούμε μαζί με τ'  αδέλφια μας,

όλους τους ανθρώπους της Γης

πέρα από γλώσσες, θρησκείες, φυλές,

ιδιαίτερες ή πρωτάκουστες ιδιότητες,

προτιμήσεις, επιλογές,

γιατί όλοι έχουμε τα ίδια καρφιά

στα χέρια και τα πόδια μας,

γιατί όλοι έχουμε

τον ίδιο Γολγοθά ν' ανεβούμε

🌸

Η ΚΡΑΥΓΗ

Είναι δυνατή αυτή η κραυγή

που ακούγεται απ' το βάθος του σκοτεινού δρόμου

Είναι ατελείωτη αυτή η κραυγή

που απλώνεται επάνω απ' τις πολιτείες των ανθρώπων

και γκρεμίζει τα κάστρα της διαφορετικότητας

Γκρεμίζει τα κάστρα

που χωρίζουν την σαθρή νοοτροπία

του μίσους, της οργής, του ρατσισμού

απ' την καρδιά που αγαπάει

όλα τα πλάσματα του Θεού

πέρα από σωματικές αδυναμίες, προτιμήσεις, επιλογές

Γκρεμίζει τα κάστρα

ανάμεσα σ' εμένα τον κατ' επίφαση υγιή και ορθό

και σ' εσένα με τις ιδιαίτερες ικανότητες ή επιλογές

που δε μπορώ να δεχθώ ή να φθάσω

Ας ανοίξουμε διάπλατα ένα παράθυρο

στον ήλιο, στην ελπίδα

πως κάποια ημέρα αυτή η κραυγή

θα καλύψει όλους τους κόσμους

του άδικου και του διαχωρισμού

με την αστείρευτη ισοτιμία και αγάπη

🌸

 

ΘΕΜΑ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ

Σκοπός της ζωής μας

δεν είναι το μίσος, η αδικία,

οι διαχωρισμοί

Υπάρχουν απείρως

ωραιότερα θέματα και σκοποί

για ν' ασχολούμαστε στη διάρκεια

της εφήμερης ζωής μας,

να της δώσουμε μεγαλείο και αξία

Είναι η αδελφοσύνη,

η ανθρωπιά, η ισότητα,

η συγγνώμη

Είναι η εκτίμηση και ο σεβασμός

σε όλα τα πλάσματα του Δημιουργού

πέρα από φυλές, γλώσσες, θρησκείες,

ιδιαίτερες ή όχι ικανότητες

Είναι η ευχή και η προσευχή

που βγαίνουν μέσα απ' την καθαρή καρδιά μας

Θέμα και σκοπός της ζωής μας

είναι η φώτιση του κόσμου όλου

με το άπλετο φως της αγάπης

🌸

ΘΑ ΕΞΥΨΩΘΩ

Μια ακατάληπτη κραυγή ακούγεται

μέσα απ' τον απύθμενο βυθό του κόσμου

Είναι ο εαυτός μου που κραυγάζει

αφορισμένος από θεούς και ανθρώπους

Τι να σου κάνει ο Καιάδας, όταν επιμένεις να ζεις

μέσα στις πολύβουες πολιτείες;

Αντικρούομαι καθημερινά

με την αργοκίνητή μου Ειμαρμένη

Ξέρω πως κατά βάθος διαθέτω

ιδιαίτερες ικανότητες

Η μοναξιά δε θα με αποτρέψει

απ' το να τις επιδείξω στο πλήθος

Της νύχτας αγρίμι θα γίνω

μέσα στη ρημαγμένη ειρκτή του σώματός μου

Θα κάνω συντρίμμια τον σταυρό

που κουβαλάω στην πλάτη μου

Θα εξυψώσω το πνεύμα μου

πιο επάνω απ' το ελαττωματικό κορμί μου

Θα γκρεμίσω όλες τις συντεταγμένες του ανέφικτου

Θα εξυψωθώ

🌸

ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΟΥ

Ψάχνω με τον νου μου να βρω

ένα ευέλικτο κορμί

Περιπλανιέμαι σε ανεξάρτητους ουρανούς,

σε άγριες θάλασσες,

σε ακάματες ημέρες,

σε ορμητικά ποτάμια ονείρων,

σε σύννεφα γοργοφτέρουγα,

σε ανοιξιάτικους ανθούς που βλασταίνουν

σ' ελάχιστα λεπτά

Ψάχνω με τον νου μου ένα γοργόπνοο μονοπάτι

που να με οδηγήσει πέρα

απ' το αργοκίνητο σώμα μου

Θα το ταξιδέψω με αδέκαστη την σκέψη μου,

με διψασμένους τους πόθους μου

Τον φόβο και το δισταγμό μου

θα τους κρύψω μέσα στις τσέπες

του παλιού μου παλτού

που το φορούσα, όταν οι ορίζοντες μου

ήταν ακόμη φλογισμένοι

🌸

ΤΩΡΑ ΣΙΩΠΗ

Πόσο σιωπηλός μου φαίνεται

ο αργοκίνητος χρόνος!

Πόσο η ψυχή μου σπαράζει απ' την αδράνεια

του αδικημένου απ' την Ειμαρμένη σώματός μου!

Η ομορφιά του πληγώθηκε βαριά εδώ και χρόνια

σα να έγιναν άγριες μάχες,

σα να απλώθηκαν νωχελικά

έρημοι επάνω του

γεμάτες άνυδρες ημέρες

και παγωμένες νύχτες

Τ' άκρα μου γερνούν πονεμένα

απ' τον εναγκαλισμό του πόνου

Το κορμί μου απομεινάρι

μιας σιωπηλής κραυγής

Οι πόθοι μου καμένοι απ' τη φωτιά

μιας αέναης καταδίκης

Είμαι ένα ποτάμι από θρυμματισμένα όνειρα

που δεν πρόκειται να το διασχίσει ποτέ

το ποταμόπλοιο της σωτηρίας

🌸

ΑΣ ΜΙΛΗΣΕΙ ΤΟ ΑΥΡΙΟ

Ας μιλήσει τώρα το αύριο

Ας σωπάσει το παρελθόν

να κραυγάζει λέξεις που είναι πια ανούσιες

Ας σκορπίσουν στον άνεμο

όσα κάποτε υπήρξαν δικά μου

Ας τολμήσω ν' αντιμετωπίσω

ένα καινούργιο ξημέρωμα

Ας σταματήσει η νύχτα

ν' απλώνει τα πέπλα της επάνω μου

Τελείωσαν πια τα ψέματα

Ας καταπιώ την αλήθεια μου

μαζί με τα θαυματουργά μου χάπια

Ας σταματήσω τον πόνο να κυριεύει

τα οστά, το κορμί, το μυαλό μου

Θα κρατήσω μόνο τις πιο όμορφες στιγμές

που κυμαίνονται ανάμεσα

σε δύο ώσεις της περιπέτειάς μου

Στέγνωσε πια των ηδονών μου το ποτάμι

μα με τα μάτια και τον νου μου

αναζητώ νέα αρχή στη ζωή μου

για να σφραγίσει οριστικά τα δάκρυά μου

Χρήστος Ντικμπασάνης

Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου

Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο της Zoe Kyko (Ζωή-Κυριακή Κόλλια) [Η έκρηξη μιας αγάπης, μικτή τεχνική]

Πηγές:

Αναστάσιος, αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Αθήνα

Βακα Πλιός Θ., Είναι και συνείδηση, γνώση και αλήθεια, Gutenberg, Αθήνα 1986

Βέντερ Κρεγκ & Κοέν Ντάνιελ, Η σοφία και η γνώση, NPQ, Τεύχος 13, χειμώνας 2000

ΒΙΒΛΟΣ: Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρία, Αθήναι.

Γκότσης Γ., Θρησκεία, νεωτερικότητα και σύγχρονη πολιτισμική ταυτότητα, Σάκκουλα, Αθήνα 1996

Γουνελάς Σωτήρης, Η κρίση του πολιτισμού, Αρμός 1997

Κένεντι Πολ, Προετοιμασία για τον 21ο αιώνα, Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνης 1994

Πεκ Μ. Σκοτ, Ο δρόμος ο λιγότερο ταξιδεμένος, ΚΕΔΡΟΣ 1988

Testart Jacques, Η επιθυμία του γονιδίου, Κάτοπτρο, Αθήνα 1994

Melsen van A.G., Science and Technology, Pittsburg, 1961

Robertson R., Globalisation: Social Theory and Global Culture, Sage Publications, London 1992