Από πού κι ως πού Κερατσίνι, Νίκαια, Κοκκινιά;

Τι θα λέγατε να κάνουμε ένα ταξιδάκι πίσω στον χρόνο και να επισκεφτούμε μερικές διάσημες συνοικίες του Πειραιά μέσα από τους στίχους δύο γνωστών τραγουδιών;

Κάνουμε την αρχή με το Χατζηκυριάκειο του Μπαγιαντέρα.

Αποβραδίς ξεκίνησα

μ' ένα παλιό μου φίλο

για το Χατζηκυριάκειο

και για τον Άγιο Νείλο.

Έχει ρετσίνα δροσερή

και όμορφα κορίτσια

Μόνο που σε παιδεύουνε

με νάζια και καπρίτσια.

Έχει και μια μελαχρινή

που είναι όλο νάζι

Πρώτα με κέρναγε φιλιά

και τώρα δεν την νοιάζει 

Και κάθε βράδυ καρτερώ

μπροστά μου να περάσει

Και αν δεν την κλέψω μια βραδιά

ο κόσμος θα χαλάσει.

Τρία τα σημεία ενδιαφέροντος εδώ.

Πρώτον, τι είναι το Χατζηκυριάκειο;

Δεύτερον, πώς ο Νείλος από την Αίγυπτο βρέθηκε στα περίχωρα του Πειραιά και μάλιστα έγινε και άγιος; Και...

Τρίτον, ποιος είναι αυτό ο Μπαγιαντέρας που έγραφε τραγούδια;

Εδώ θα σας λυθούν όλες οι απορίες, κάντε υπομονή, βάλτε καφεδάκι και πάμε να ξεκινήσουμε.

Από πού κι ως πού Χατζηκυριάκειο;

Το Χατζηκυριάκειο Ίδρυμα Παιδικής Προστασίας παρέχει φροντίδα σε ορφανά και άπορα κορίτσια στον Πειραιά. Ιδρύθηκε στα βόρεια της Καλλίπολης το 1889 από τον Ιωάννη Χατζηκυριακού και τη σύζυγό του Μαριγώ και σύντομα ολόκληρη η περιοχή γύρω από το ίδρυμα ονομάστηκε Χατζηκυριάκειο. Εκεί γεννήθηκε το 1903 και ο ρεμπέτης, συνθέτης και στιχουργός του τραγουδιού Δημήτρης Γκόγκος γνωστότερος ως Μπαγιαντέρας...

Και μιας και το 'φερε τη κουβέντα...

Από πού κι ως πού Μπαγιαντέρας ο Δημήτρης Γκόγκος;

Γαλλικά bayadères ονομάζονταν οι χορεύτριες στους ναούς της Ινδίας. Ο Γκόγκος πήρε το παρατσούκλι του επειδή διασκεύασε την οπερέτα Die Bajadere του Ούγγρου Έμεριχ Κάλμαν.

Συνεχίζουμε...

Από πού κι ως πού Άγιος Νείλος;

Αν και το τραγούδι ονομάζεται Χατζηκυριάκειο, την παράσταση κλέβει ο Άγιος Νείλος, η συνοικία στην Καλλίπολη του Πειραιά γενέτειρα του Δημήτρη Παπαμιχαήλ ή Παπαφλέσσας ή Πάνος Φλωράς ή «Δημήτρη μου, Δημήτρη μου, μου το 'κλεισες το σπίτι μου» που λέει κι ένα άλλο, άσχετο, τραγούδι.

Η περιοχή πήρε το όνομά της από τον ναό του Οσίου Νείλου του Αγιορείτη του Μυροβλύτη (αργότερα προήχθη σε άγιο ο οποίος γιορτάζει στις 12 του Νοέμβρη) που χτίστηκε το 1928, και είναι ο μοναδικός ναός που είναι αφιερωμένος στον μοναχό Νικόλαο Τερζάκη που έζησε το πρώτο μισό του 17ου αιώνα.

Παραμένουμε στην ίδια χρονιά, μετακινούμαστε όμως γεωγραφικά στις ΗΠΑ και συγκεκριμένα στη Νέα Υόρκη.

Το 1928 η, γεννημένη στην Κω Μαρίκα Παπαγκίκα, που διατηρούσε με τον σύζυγό της ένα καφέ Αμάν στην Νέα Υόρκη τραγούδησε ένα παραδοσιακό, ανατολίτικο, ρεμπέτικο τραγούδι με τίτλο Βραΐλα.

Η Παπαγκίκα μας μετέφερε νοητικά στον Μπουρνόβα (συνοικία της Σμύρνης, ετυμολογικά προέρχεται πιθανώς από τις τουρκικές λέξεις burun και ova, Μπουρούν-οβά => Μπουρνόβα που σημαίνει μύτη του κάμπου) όπου και έδινε χίλια τάλιρα σε ένα βαποράκι για να την ταξιδέψει από τη Σμύρνη μέχρι την Βραΐλα της Ρουμανίας, πόλη με έντονο το ελληνικό στοιχείο. Γιατί όμως;

Μήπως είχε κανέναν αγαπητικό εκεί;

Μπα!

Στο τέλος έρχεται η ανατροπή, ακούστε και θυμηθείτε ότι το τραγούδι είναι ρεμπέτικο:

Καράβι του Μπουρνόβα άντε και καρότσα της στεριάς

χίλια τάλιρα σας δίνω στη Βραΐλα να μας πας

Πάρε μας καπετάνιε άιντε να χαρείς ό,τι αγαπάς

άιντε κι όσα θέλεις γύρεψε μας άιντε στη Βραΐλα να μας πας

Καράβι και καρότσα, άιντε θα σας δώσουμε παράδες

άιντε στη Βραΐλα να μας πάτε, άιντε για να δούμε δερβισάδες

Πάρε μας στη Βραΐλα για να σπάσουμε μεράκι

εκεί θα βρούμε δερβισάδες να φουμάρουμε μαυράκι.

Αυτό ήταν τελικά. Όλα για το «μαυράκι» έγιναν! Για να μπορέσει επιτέλους να φουμάρει λίγο «μαυράκι» στην κοσμοπολίτικη Βραΐλα.

Το προσπερνάμε χωρίς σχόλια και λογοκρισίες και μπαίνουμε στη χρονομηχανή για να μεταφερθούμε στο 1972 (εποχή που η λογοκρισία έπεφτε σύννεφο) όταν ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έκανε μερικές κοσμοϊστορικές αλλαγές στο παραδοσιακό τραγούδι: Αντικατέστησε την Βραΐλα με τον Περαία, κότσαρε στον τίτλο το Παποράκι, πασπάλισε το σύνολο με λαϊκές δόσεις από τον Άγιο Νείλο, το Κερατσίνι και την Κοκκινιά και κυρίως, απέφυγε με μαεστρία να φουμάρει «μαυράκι» βάζοντας τον τραγουδιστή Γιάννη Καλατζή στον ρόλο ενός πονεμένου και παραπονιάρη νοικοκύρη με σπίτι και κυρά που τον περιμένει στο Πέραμα.

Τέλος, ο μεγάλος Μάνος Λοΐζος το γαρνίρισε με τελείως διαφορετικές, από το αρχικό, νότες και το αποτέλεσμα είναι το καταπληκτικό, από όλες τις απόψεις, Παποράκι.

Πάμε να το διαβάσουμε τραγουδιστά:

Παποράκι του Μπουρνόβα

και καρότσα της στεριάς,

πόσα τάλιρα γυρεύεις

στον Περαία να με πας;

Κάθε νύχτα στ' όνειρό μου σεργιανάω

Άγιο Νείλο, Κερατσίνι, Κοκκινιά.

Καπετάνιο, χρόνια ξέρεις πως πονάω

μα δεν άνοιξες πανιά.

Καπετάνιο Αρβανίτη

καροτσέρη φουκαρά,

στον Περαία έχω σπίτι

και στο Πέραμα κυρά.

Ξεκινάμε από το τέλος...

Από πού κι ως πού Πέραμα;

Πέραμα σημαίνει πέρασμα καθώς από εκεί περνάς απέναντι στο νησί της Σαλαμίνας.

Απλό, λιτό κατανοητό.

Όσο για τον Περαία ή Πειραιά, έχουμε να πούμε πολλά σε κάποιο επόμενο επεισόδιο.

Συνεχίζουμε...

Από πού κι ως πού Κερατσίνι;

Το δέντρο που λέγεται χαρουπιά είναι υπεύθυνο για άλλη μια, μετά την Κερατέα, ονομασία τοπωνύμιου.

Και το περίεργο είναι ότι αντί να δώσουν στις περιοχές το πολύ πιο εύηχο και πολύ πιο αριστοκρατικό όνομα Χαρουπιά (ή Χαρουπίνι στην προκειμένη περίπτωση που είναι και σούπερ γούτσου γούτσου) πάνε και τις λένε Κερατέες και Κερατσίνια!

Στην περιοχή του Πειραιά ο τόπος ήταν γεμάτος από κερατσίνια, μικρές χαρουπιές, οι οποίες με τον τσιτακισμό που επικρατούσε εκείνη την εποχή στην Αθήνα (τσιτακισμός = η συνήθεια το -κε, -κι να το λένε -τσε, -τσι όπως κάνουν ακόμα και σήμερα στην Κρήτη), έγινε Τσερατσίνι.

Κάπως έτσι έγινε και το Γαλάκι, Γαλάτσι. Μεγάλη ιστορία...

Σε μια άλλη εκδοχή οι κερατιές ανήκαν σε κάποιον Γκίνη και η περιοχή ονομάστηκε Κεραγκίνη.

Η ουσία είναι ότι ο δήμος του Πειραιά με την μεγαλύτερη ιχθυόσκαλα της Ελλάδας που ξεκίνησε ως Τσερατσίνιον θα μπορούσε να γίνει Κερατίνη (που σήμερα θα είχε ένα ιδιαίτερο κύρος, ιδίως σε όσους έχουν μαλλί που φριζάρει) ή Κερατζίνι (που θα είχε ένα άρωμα ανατολής και όλοι θα έψαχναν το λυχνάρι) ή ακόμα και Κερατουκλίνι (που θα είχε μια παιχνιδιάρικη, ανατρεπτική νότα).

Η ιστορία της περιοχής όμως ξεκινάει πολύ πιο πριν ως δήμος Θυμαιταδών με ιδρυτή τον μυθικό ήρωα Θυμοίτη. Μάλιστα είχε λιμάνι και ναυπηγία στα οποία κατασκεύασε τα πλοία του ο Θησέας για να πάει στην Κρήτη.

Το 480 π.Χ. η περιοχή εγκαταλείφθηκε. Ήταν τότε που στην Αμφιάλη (Αμφί + αλς η περιοχή που βρέχεται από θάλασσα από δύο πλευρές) ήρθε και στρογγυλοκάθισε ο Ξέρξης για να παρακολουθήσει λάιβ τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Βέβαια, κάπου στο ημίχρονο, όταν σιγουρεύτηκε πλέον ότι ο στόλος του χρησίμευε μόνο για σουβλάκια και οδοντογλυφίδες, έφυγε σαν βρεμένη γάτα.

Το 1827 έφτασε από την Σαλαμίνα ο Γεώργιος Καραϊσκάκης και για να καταφέρει να αποκρούσει τον Κιουταχή ταμπουρώθηκε στην βόρεια πλευρά του Κερατσινίου (που τότε λεγόταν Ξυλοκερατέα – από το καλό στο καλύτερο πάμε με τις ονομασίες).

Όπως καλά καταλάβατε, γιατί έχω και αναγνώστες που είναι τζιμάνια, εξαιτίας των πρόχειρων οχυρωμάτων που έφτιαξε ο Καραϊσκάκης η Ξυλοκερατέα ονομάστηκε Ταμπούρια.

Όμως η ιστορία του Κερατσινίου γίνεται ολοένα και πιο δραματική καθώς μπλέκεται με την ιστορία του γειτονικού τόπου, της Κοκκινιάς, και του παραδιπλανού, της Νίκαιας.

Πώς;

Σχεδόν 100 χρόνια μετά την Επανάσταση, με την Μικρασιατική καταστροφή, ξεκίνησε ένα από τα μεγαλύτερα μεταναστευτικά κύματα που έχουν γίνει ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας. 1,5 εκατομμύριο Έλληνες και 500 χιλιάδες Τούρκοι αναγκάστηκαν να αφήσουν τον τόπο τους και να βρεθούν σε νέα και, πολλές φορές, αφιλόξενα μέρη.

Από πού κι ως πού Κοκκινιά και Νίκαια;

Το 1922 οικογένειες από τη Σμύρνη, τον Πόντο και την Βιθυνία έφτασαν σε μια περιοχή του Πειραιά που την έλεγαν Κοκκινιά, παλιότερα Κοκκινάδα, λόγω των παπαρούνων που άνθιζαν στα λιβάδια ή λόγω του κοκκινοχώματος του αφθονούσε στην περιοχή. Κι όταν είδαν ότι η Κοκκινιά ήταν πολύ μικρή για να τους χωρέσει επεκτάθηκαν και βορειότερα, στη Νέα Κοκκινιά.

Το 1934 δημιουργήθηκε ένας νέος δήμος, ο δήμος Νέας Κοκκινιάς ενώ το 1940, μετά από διαγωνισμό, ο δήμος μετονομάστηκε σε Νίκαια από την Νίκαια της Βιθυνίας (σημερινό Iznik), που είχε πάρει τ' όνομά της το 301 π.Χ. από τη γυναίκα του Λυσίμαχου, σωματοφύλακα και κατόπιν διάδοχο του Μεγαλέξανδρου.

Αν σας τρώει η περιέργεια (παρτ 1):

Η τρίτη Νίκαια της παρέας, αυτή στη Γαλλία (Nice) ονομάστηκε από Έλληνες της Μασσαλίας το 350 π.Χ. προς τιμή της θεάς Νίκης.

Αν σας τρώει η περιέργεια (παρτ 2):

Η σέρβικη Νις (Ниш) ουδεμία σχέση έχει με τις άλλες, παρότι εξίσου αρχαία (279 π.Χ.). Πήρε το όνομά της από τον ποταμό Νίσαβα.

Συνεχίζουμε...

Η αντίσταση των κατοίκων της Νίκαιας απέναντι στους Γερμανούς ήταν μνημειώδης! Η προσφυγούπολη με τους χιλιάδες εργάτες ξεσηκώθηκε τον Μάρτη του 1944 με συλλαλητήρια και απεργίες ενάντια στην τρομοκρατία των ναζιστών. Οι μεθοδευμένες και μαζικές επιθέσεις για 5 μέρες από άντρες, γυναίκες και παιδιά ακόμα και με ξύλα και πέτρες, στην περίφημη μάχη της Κοκκινιάς, ανάγκασε τους κατακτητές να οπισθοχωρήσουν μην μπορώντας να ξαναπάρουν τον έλεγχο μέχρι...

...τα ξημερώματα της 17ης Αυγούστου οι ταγματασφαλίτες επιχείρησαν έφοδο αναγκάζοντας 8000 άντρες από 14 ως 60 χρονών να μαζευτούν στην πλατεία της Οσίας Ξένης από όπου κουκουλοφόροι υποδείκνυαν ποιοι θα θανατωθούν και ποιοι θα συλληφθούν.

Το μπλόκο της Κοκκινιάς ήταν το πιο αιματηρό επεισόδιο στην Αθήνα κατά την περίοδο της Κατοχής με τουλάχιστον 150 νεκρούς. 3000 άντρες μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα ενώ κάποιες γειτονιές κάηκαν ολοσχερώς.

Δύο μόλις μήνες πριν την απελευθέρωση.

Και δυο μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο του 1944, λαμβάνει χώρα η μάχη της Ηλεκτρικής όπου αποτράπηκε στους απερχόμενους Γερμανούς να καταστρέψουν το εργοστάσιο της ΔΕΗ στο Κερατσίνι.

Αυτά για σήμερα, πιστεύω να καλύψαμε τις απορίες σας, θα επανέλθουμε σίγουρα με πολύ Πειραιά (Πόρτο Λεόνε, κόκκινα φανάρια, Τρούμπες, Φάληρα –ασημένια τάλιρα αν ψάχνεστε για τραγουδάκια– κ.λπ. κ.λπ.)

Γιώργος Ζώτος

Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου

Πρώτη δημοσίευση

Η ευθυμογραφική σειρά του Γιώργου Ζώτου Από πού κι ως πού; δημοσιεύτηκε στο koukidaki.gr κάθε Κυριακή από τις 13 Ιουλίου 2025. Ξεκινήστε από την αρχή.

Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα Θανάση Λάλα [Εndurance of the heart, metal and plexi glass]