Πλάσματα λατρείας
Ο παγκόσμιος κύκλος των ιερών ζώων
Η κατανόηση της ζωολατρίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Μέρος 2ο [συνέχεια από το προηγούμενο]
Οι θεοί κατά την ελληνιστική και την ελληνορωμαϊκή εποχή αναπαριστάνονται όπως και κατά τους αρχαιότερους χρόνους, δηλαδή με τη μορφή ανθρώπων και ζώων. Η αιγυπτιακή θρησκεία διέθετε ένα μεγάλο πλήθος ζωόμορφων θεοτήτων. Όπως αναφέρει ο Alan Gardiner, κάθε πόλη είχε τη δική της τοπική θεότητα, που εκδηλωνόταν μερικές φορές σε αντικείμενα φετιχισμού (sic), αλλά τις περισσότερες φορές σε μορφές ζώων, τα οποία είχαν ανθρώπινες ιδιότητες και δράσεις. Πολλές φορές, λοιπόν, οι αιγυπτιακές θεότητες απεικονίζονταν με τη μορφή ποικίλων ζώων –για παράδειγμα, του ταύρου, της αγελάδας, του φιδιού, του λιονταριού, του σκύλου, του γερακιού, της γάτας κ.ά.–, που είναι τα σύμβολά τους ή με τον συνδυασμό ανθρώπου και ζώου, όπως είναι ο Άνουβις, ο Θωθ, η Σεχμέτ, ο Χνουμ κ.ά.
Έτσι, η γατόμορφη θεά Μπαστέτ, «κυρά του ουρανού και μάτι του Ρα», είναι η προστάτιδα των εγκύων, του έρωτα και της απόλαυσης, αλλά και θεά της αγριότητας, της αιμοδιψίας και της καταστροφής. Επίσης, θεά της γέννησης είναι η Νουτ, αρχικά μητέρα-θεά, εμφανίζεται ως η ουράνια αγελάδα που γεννάει τον ήλιο κάθε πρωί, ενώ η Αθώρ είναι η αγελάδα και χορηγός του γάλακτος, είναι η Μεγάλη μητέρα-θεά, κόρη και σύζυγος του Ρα και τροφοδότρια ζωντανών και νεκρών· τη συγχέουν συχνά με τη μητέρα της Νουτ, τη θεά-ουρανό, απεικονισμένη σαν αγελάδα που στέκει επάνω από τη γη και υποβαστάζεται από άλλες θεότητες, με την ηλιακή λέμβο να διαπλέει την έναστρη κοιλιά της. Η Αθώρ ήταν λαοφιλής σαν θεά της μουσικής, της χαράς, της αγάπης και της μητρότητας. Αργότερα, υποδεχόταν τις ψυχές στον Κάτω Κόσμο και τις υποβοηθούσε στο ταξίδι τους προς τον Οίκο της Δικαιοσύνης. Ως μάτι του Ρα, παίρνει τη μορφή της θεάς-λέαινας Σεχμέτ, για να τιμωρήσει όσους επαναστατούν και θα εξολόθρευε έτσι ολόκληρο το ανθρώπινο γένος αν ο Ρα δεν προλάβαινε να τη μεθύσει. Η Αθώρ είναι και μεγάλη θεά του ουρανού. Πάντως, και οι δύο αυτές θεές είναι συνάμα και ολέθριες θεότητες. Η Ίσιδα πάλι, η μεγάλη θεά της δημιουργίας και υπεύθυνη για τη διατήρηση του σώματος των νεκρών είναι αδελφή και σύζυγος του Όσιρι και μητέρα του Ώρου, ο οποίος προσωποποιεί την καρδιά, ταυτίζεται με τον ουρανό και πιστευόταν σαν αρχηγός και προστάτης στους πολέμους. Το όνομα της θεάς Ίσιδας είναι ελληνικό, είναι η ελληνική Ιώ, αλλά και η Περσεφόνη, και στην Αίγυπτο θεωρείται μεγάλη δύναμη στον Κάτω Κόσμο και αποκαλείται «πρώτη από τις αγελάδες». Μια παράδοση αναφέρει ότι για να βρίσκεται πιο κοντά στη ζωή ο Όσιρις, η Ίσιδα διέταξε τους ιερείς της να διαλέξουν ένα βόδι μέσα στο οποίο θα αναπαυόταν η ψυχή του θεού-βασιλιά. Το βόδι αυτό είναι ο Άπις, ο οποίος αντικαθίστατο κάθε 25 χρόνια. Η Ίσιδα συμβολίζει την καρποφορούσα γη, την συζυγική πίστη και την πρόοδο, ενώ ο Όσιρις, βασιλιάς του Κάτω Κόσμου, θεός της αναγέννησης και πρώτος κριτής των νεκρών, που συμβολίζει τον Νείλο, ως Ώρος, ο οποίος έχει μορφή γερακιού, είναι θεϊκό σύμβολο του βασιλιά και γιος της Ίσιδας, ονομάζεται «ταύρος της μητέρας του», ακριβώς όπως στην Ηλιούπολη τον αποκαλούν «γιο του λευκού θηλυκού χοίρου», που είναι θεότητα της γονιμότητας.
Ο θηλυκός χοίρος, όμως, θεωρείται και ακάθαρτο ζώο, γιατί πιστεύεται ότι «σέρνει» όταν φθίνει η σελήνη και γεμίζει τα σώματα όσων πίνουν το γάλα της με εξανθήματα, λέπρα και ψώρα. Ο Χνουμ, θεός με κεφάλι κριαριού, έδινε ζωή με τον κεραμικό τροχό του. Η Νεχμπέτ ήταν θεά με μορφή γύπα, προστάτιδα και σύμβολο της Άνω Αιγύπτου και θεότητα της πόλης Νεκέμπ. Η Σελκέτ, η προστάτιδα των γυναικών κατά τον τοκετό, είχε μορφή σκορπιού. Ώρος, θεός του ουρανού με κεφάλι γερακιού, του οποίου είναι και το ιερό πτηνό, ονομαζόταν «αυτός που είναι εκεί ψηλά» και τον συνέλαβε η Ίσιδα από τον νεκρό Όσιρι. Σύμφωνα με τον Aldred Cyril υπάρχει στο Εντφού ναός αφιερωμένος στον ηλιοθεό Ώρο, ο οποίος κτίστηκε μεταξύ του 237 και του 57 π.Χ., στα χρόνια του λυκόφωτος της Αιγύπτου, που είναι το πιο άρτιο διατηρημένο μνημείο του Αρχαίου Κόσμου. Ο Ώρος αποκαλείται και Μιν, που σημαίνει το ορατό. Επίσης, η πόλη Νεκέν, η Ιερακόπολη των αρχαίων Ελλήνων, είχε έναν γερακόμορφο θεό ως τοπική θεότητα. Ο Αρποκράτης της Μένδης είναι ο θεός Ώρος, γιος της Ίσιδας από τον νεκρό Όσιρι, ο ανατέλλων ήλιος, ως βρέφος με το δάκτυλο στο στόμα, σύμβολο της σιωπής και της απόκρυψης των θεϊκών μυστηρίων. Ο Θωθ, θεός της σοφίας, των γραμμάτων και των τεχνών, με κεφάλι ίβιδας ή μπαμπουίνου, έγινε το σύμβολο του θεού του φεγγαριού, οι αρχαίοι Έλληνες τον παρομοίαζαν με τον Ερμή και η αρχαία Ερμούπολη (αιγυπτιακά Khmūn) της Αιγύπτου ήταν το λατρευτικό κέντρο του. Μάλιστα, οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι οι μπαμπουίνοι ήταν αυτοί που άνοιγαν τις πύλες του παραδείσου. Άλλος θεός με κεφάλι μπαμπουίνου, ο οποίος είναι προστάτης των εντοσθίων των νεκρών, είναι ο Χαπί, γιος του Ώρου. Στον θεό Χαπί στον οποίο απέδιδαν το φαινόμενο της πλημμύρας, με την αφθονία και την ενέργεια των νερών, που ανανέωνε και λίπαινε τη γη, με τον μύθο της αναγέννησής του Οσίριδος. Από εδώ προήλθε ο συσχετισμός μεταξύ της θρησκείας των νεκρών, της αντίληψης σχετικά με τη θεία αναγέννηση και τη γονιμοποίηση της γης, αντίληψη που υπήρχε ήδη από την Ύστερη Προδυναστική Περίοδο (περίπου 3100 π.Χ.). Ο Άνουβις, θεός των νεκρών και προστάτης των ταριχευτών, είναι θεός της στρατιωτικής τέχνης και υπεύθυνος για το τυπικό της ταρίχευσης, με κεφάλι τσακαλιού ή σκύλου, είναι μαύρος, γιατί αυτό ήταν το χρώμα της ζωής στην αρχαία Αίγυπτο, ως χρώμα της εύφορης λάσπης του Νείλου, αλλά και ως χρώμα των μουμιοποιημένων σωμάτων. Αναπαριστάνεται έτσι, γιατί υπήρχε η αντίληψη ότι το τσακάλι ή ο σκύλος προστάτευαν τον χώρο του νεκρού. Ο Άνουβις ήταν γιος του Όσιρι και της αδελφής του Νεφθέ. Όταν γεννήθηκε, η μητέρα του τον εγκατέλειψε σ' ένα δάσος, αλλά η Ίσιδα, η σύζυγος του Όσιρι, αναζήτησε το βρέφος και συνοδευόμενη από πλήθος σκυλιών, βρήκε τον Άνουβι και αναθρέφοντάς τον τον έκανε σύντροφο και φύλακά της. Γι' αυτό ο Θεός παρουσιαζόταν με κεφάλι σκυλιού, σύμφωνα με τον Alex Krappe. Άλλος θεός με κεφάλι τσακαλιού ήταν ο Ντουαμουτέφ, ο προστάτης του στομάχου των νεκρών και γιος του Ώρου.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Το δοκίμιο του Χρήστου Ντικμπασάνη Πλάσματα λατρείας: Ο παγκόσμιος κύκλος των ιερών ζώων: Η κατανόηση της ζωολατρίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα δημοσιεύθηκε σε μέρη, από τις 17 Σεπτεμβρίου 2025, στο koukidaki.gr. Ξεκινήστε από την αρχή.
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο της Barbara Kroll.
Πηγές:
Gardiner Alan, Egypt of the Pharaons, London-Oxford-New York: Oxford University Press, 1961,
Baines J., Malek J., Atlas of Ancient Egypt, Oxford and New York 1980,
Siliotti Alberto, Αίγυπτος: Ναοί, άνθρωποι και θεοί: Το μεγαλείο ενός αρχαίου πολιτισμού, Καρακώτσογλου, Αθήνα 1999,
Βλ. επίσης Foot Moore George, History of Religions,
Otto Eberhard, Bastet, Lexikon der Ägyptologie, τόμος I,
Νόιμαν Έρικ, Καταγωγή και ιστορία του ανθρώπινου συνειδητού, εκδ. Σπαγειρία, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 98 και Siliotti Alberto,
Άιονς Βερόνικα, Παγκόσμια μυθολογία (μτφρ. Παύλος Μάτεσις, εισαγωγή Τζακουίτα Χόουκς), Ακμή, Αθήνα, 1978,
Koepping Klaus-Peter, Adonis, The Encyclopedia of Religion, Eliade, Μ., London, 1987 και 1995, Vol. 1,
Lesko Leonard H., Egyptian Religion: An Overview, The Encyclopedia of Religion, Eliade Μ., Macmillan Publishing Company, τ. 5, 1987 και 1995,
Plutarch's De Iside et Osiride, (introduction, translation, commentary: Griffith John Gwyn), Cambridge: Universith of Wales Press, 1970,
Λουκιανός, Θεών διάλογοι,
Grimal Pierre, Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας, (επιμ. ελλ. έκδοσης Βασ. Ατσαλός), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991 [Όπου διαβάζουμε ότι η Ιώ αφού περιπλανήθηκε στην Ασία, κατέληξε στην Αίγυπτο, όπου την καλοδέχτηκαν και εκεί γέννησε τον γιο του Δία, τον Έπαφο. Η Ιώ βασίλεψε στην Αίγυπτο, όπου λατρεύτηκε με το όνομα της Ίσιδας.],
Solmsen Friedrich, Isis Among the Greeks and Romans, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts and London, England, 1979,
Krappe Alex, Παγκόσμιος μυθολογία, μτφρ. Ν. Βώκου, επιμ. Δ. Τσουράκη και ομάδας ειδικών, Αφοί Συρόπουλοι & Κ. Κουμουνδουρέας Ο.Ε., Αθήνα 1957,
Νόιμαν Έρικ, Καταγωγή και ιστορία του ανθρώπινου συνειδητού, Σπαγειρία, Θεσσαλονίκη 1997,
Παχής Παναγιώτης, Ίσις Καρποτόκος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη,
Τερζάκης Φ., λήμα Αίγυπτος, Θρησκειολογικό λεξικό, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000,
Griffith John G., Lexikon der Ägyptologie, τόμος IV, Thames and Hudson, Λονδίνο 1962, 2η έκδοση,
Newall Venetia, The Encyclopedia of Religion, Eliade Μ., London, 1987 και 1995 [Εδώ διαβάζουμε ότι μερικές αιγυπτιακές θεότητες συνδέονται με το κοσμικό αβγό, όπως ο Θωθ, ο θεός του φεγγαριού, ο ηλιακός θεός Ρα, η ουράνια χήνα Σεμπ, η θεότητα της γης, ο Φθα της Μέμφιδας και ο Χνουμ, ο θεός της δημιουργίας, ο οποίος πλάθει το κοσμικό αβγό στον κεραμικό τροχό του.]
Frédérique von Känel, Lexikon der Ägyptologie, τόμος V,
Maulenaere Herman De, Lexikon der Ägyptologie, τόμος V.
