Πλάσματα λατρείας

Ο παγκόσμιος κύκλος των ιερών ζώων

Η κατανόηση της ζωολατρίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Γεγονός είναι ότι από τα πιο αρχαία και μεγάλα ερωτήματα που αφορούν τον Θεό, είναι αυτό που σχετίζεται με τη μορφή του. Η ποικιλία των απαντήσεων, η απόδοση δηλαδή κάποιας μορφής στη δημιουργό δύναμη είναι φαινόμενο διαχρονικό. Επιβεβαίωση των παραπάνω αποτελεί η τάση θεοποίησης των φυσικών φαινομένων και των έμβιων όντων, που έχουν παρατηρηθεί μέσα στο διάβα των αιώνων. Μάλιστα πολλοί λαοί, ακόμη και σήμερα, συνεχίζουν να δίνουν διάφορες μορφές ζώων στους θεούς τους. Ίσως, προσπαθώντας να τους φέρουν πιο κοντά τους και να τους κάνουν πιο μεθεκτούς (κατανοητούς).

Στις διάφορες αρχαίες λατρείες συναντάται ως επικρατέστερη μορφή θεοποίησης αυτή του ζώου. Χαρίζουν δηλαδή τη μορφή του ζώου στους δημιουργούς του κόσμου και της ζωής. Η λατρεία των ζώων είναι μία από τις πιο πανάρχαιες λατρείες. Μια λατρεία που βέβαια επιβιώνει ακόμη και σήμερα. Μάλιστα, σύμφωνα με τις εξελικτικές θεωρίες λέει ο Walter Burkert[1] ότι η λατρεία των ζώων ως περισσότερο πρωτόγονη προηγήθηκε της πίστης σε ανθρωπόμορφους θεούς. Επομένως, υπήρχαν ζώα που λατρεύονταν ως θεοί, ζώα-θεοί και ζώα-τοτέμ. Όταν, λοιπόν, ένας θεός ταυτίζεται με το προς τιμήν του θυσιαζόμενο ζώο, τότε θυσιάζεται και τρώγεται ο ίδιος ο θεός. Ο ίδιος ερευνητής αναφέρει[2] επίσης ότι θα έπρεπε βεβαίως να γίνει διάκριση –η οποία εύκολα παύει να υπάρχει στην έννοια του «ζωόμορφου θεού», ιδίως του θεού-ταύρου– μεταξύ ενός θεού που ονομάζεται, περιγράφεται, εικονίζεται και τιμάται ως ζώο, ενός πραγματικού ζώου που λατρεύεται ως θεός, ζωικών συμβόλων και ζωικών προσωπείων στη λατρεία, και τέλος των ζώων που είναι αφιερωμένα και προορισμένα για θυσία.

Λατρεία ζώων, όπως η αιγυπτιακή λατρεία του Άπι, δεν υπάρχει στην Ελλάδα. Η μυθολογία, φυσικά, βρίσκεται σ' ένα συνεχές παιχνίδι με τις ζωικές μεταμορφώσεις. Ένα παράδειγμα, το οποίο αφορά την Ελλάδα και την Αίγυπτο, είναι ότι η Ιώ, η ιέρεια της Ήρας στο Άργος, με μορφή αγελάδας φυλάσσεται από έναν φρουρό ντυμένο με δέρμα ταύρου, τον Άργο, μένει έγκυος από τον Δία και καταδιώκεται από την Ήρα σε όλη τη γη. Εδώ είναι φανερές οι σχέσεις μεταξύ ελληνικών και αιγυπτιακών λατρειών. Η Ίσιδα της Αιγύπτου είναι η ελληνική Ιώ[3], αλλά και η Περσεφόνη[4]. Εντούτοις, οι Έλληνες αποφεύγουν να ονομάζουν τον Δία και την Ήρα «ταύρο» ή «αγελάδα» ακόμα και μεταφορικά, ενώ αντιθέτως στην Αίγυπτο αποκαλούσαν τους θεούς τους έτσι ακριβώς. Για παράδειγμα, η Ίσιδα στην Αίγυπτο αποκαλούταν «πρώτη από τις αγελάδες»[5]. Εξαίρεση αποτελεί ο Διόνυσος, τονίζει ο W. Burkert.[6] Σε έναν λατρευτικό ύμνο από την Ηλεία γίνεται επίκληση να έλθει ως ταύρος, τω βοέω ποδί δύων.[7] Πολύ συχνά εικονίζεται με κέρατα ταύρου και στην Κύζικο υπάρχει ταυρόμορφο λατρευτικό άγαλμά του.

Στην εικονογραφία, επισημαίνει ο W. Burkert[8], θεός και ζώο εμφανίζονται να έχουν στενή συνάφεια μεταξύ τους. Το ίδιο συμβαίνει, όμως, και στην Αίγυπτο. Έτσι, στην Ελλάδα με τον Δία εμφανίζεται ο ταύρος, στην Αίγυπτο ο Όσιρις, στην Ελλάδα με τον Ποσειδώνα ο ταύρος ή το άλογο, στην Αίγυπτο με τη μορφή της αγελάδας εμφανίζεται η Ίσιδα και η Άθωρ, στην Ελλάδα με τον Ερμή ο κριός ή ο τράγος, στην Αίγυπτο με τις μορφές αυτών των ζώων ο Χνουμ.[9] Η εικονογραφική παράδοση όμως έχει την δική της ξεχωριστή ζωή, ιδίως επειδή πρέπει να διαφοροποιήσει τους θεούς μέσω των ιδιοτήτων τους.

Η θυσία ζώων, επίσης, είναι ένα βασικό γεγονός, υποστηρίζει ο W. Burkert.[10] Κατά τη θυσία δοκιμάζονται η δύναμη και η παρουσία του πανίσχυρου, του θεού. Επίσης, οι ιερείς φορούσαν μάσκες ζώων κατά τη θυσία. Δεν εικονίζεται απευθείας ένας θεός-ζώο, αλλά ιερείς. Ο θύτης κρύβεται εξομοιούμενος με το θύμα, ενώ συγχρόνως φαίνεται να φέρνει πίσω στη ζωή το πλάσμα που νωρίτερα σκότωσε. Μπορεί κανείς να εικάσει ότι στη θυσία τράγου, ο τράγος ο οποίος θρηνείται από τους «τραγωδούς» «ανασταίνεται» στο πρόσωπο κάποιου ανθρώπου μεταμφιεσμένου με το δέρμα του.11] Με τον ίδιο τρόπο η ένδυση με δέρμα κριού με σκοπό τον εξαγνισμό ήταν συνδεδεμένη με την θυσία κριού. Δεν υπάρχει όμως άμεση μαρτυρία. Στην Αίγυπτο, ένα κείμενο του Ηρόδοτου αναφέρεται στο ζευγάρωμα μεταξύ ενός τράγου και μιας γυναίκας στη Μένδη και της σεξουαλικής επαφής μιας γυναίκας με τον θηβαϊκό Δία στις Θήβες[12], όπου το ζώο βέβαια δεν σφαγιάζεται αλλά πρωταγωνιστεί στην ιεροτελεστία.

Έτσι, τα ζώα βρισκόμενα πολύ κοντά στον άνθρωπο, υπέστησαν σε όλες τις εποχές αμέτρητες παραλλαγές και μεταμορφώσεις, περιπέτειες και βάσανα από τους θεούς, όταν τα ίδια δεν θεωρήθηκαν θεοί. Άλλοτε προξενώντας τον φόβο και άλλοτε την τρυφερότητα και την συμπάθεια, όλα τα ζώα, ακόμα και τα κατοικίδια, ιεροποιήθηκαν κάτω από διάφορες συνθήκες.[13]

Γι' αυτό τον λόγο, ο άνθρωπος έκανε ανέκαθεν επίκληση στα ζώα μέσω της εικόνας, της μάσκας, των διατροφικών ταμπού, του τοτέμ[14] ή των μυθικών μεταμορφώσεων, τόσο για να εκφραστεί όσο και για να επικοινωνήσει με τους άλλους, αλλά και με τον εσώτερο εαυτό του. Το φαινόμενο αυτό από την αρχαιότητα πέρασε και διασώθηκε και στην ελληνιστική και την ελληνορωμαϊκή περίοδο και σε αυτό τον σημαντικότερο ρόλο έπαιξε η αιγυπτιακή ζωολατρία. Το ίδιο το μονοπάτι της αιγυπτιακής –όπως και της ελληνικής και της ρωμαϊκής– μυθολογίας είναι γεμάτο μεταμορφώσεις, σχέσεις παρά φύσιν, αλλά συγχρόνως και εκθαμβωτικές εικόνες του «θεϊκού» ζωικού βασιλείου. Από την περίοδο αυτήν, κυρίως, έχει επηρεαστεί και η σύγχρονη ζωολατρεία.

Η πίστη στα ιερά ζώα είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Ιδίως, όμως, η Αίγυπτος και οι χώρες της Εγγύς Ανατολής, της Μεσοποταμίας και η Ινδία θεωρούνται ως λίκνα των ζωόμορφων θεών. Έλληνες και Ρωμαίοι στοχαστές, αλλά και πολλοί σύγχρονοι, προσπάθησαν να εμβαθύνουν σε αυτήν τη λατρεία, να την κατανοήσουν και να την ερμηνεύσουν. Άλλοι από αυτούς τη θεώρησαν τελείως παράδοξη και άλλοι μπόρεσαν να την αντικρίσουν μόνο από την συμβολική της οπτική γωνία. Πάντως εκείνο που μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι ότι δεν λατρεύεται το ίδιο το πλάσμα, αλλά η θεία δύναμη που αποκαλύπτεται μέσα από αυτό ή συμβολίζεται από αυτό και η οποία μπορεί να πάρει ποικίλες χροιές, γινόμενη από ευεργετική έως επικίνδυνη. Έτσι, τα πλάσματα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην ιατρική, τη μαγεία κ.λπ., ή να υπάρχουν ταμπού[15] σχετικά με τη χρήση τους ή τη θανάτωσή τους. Πίσω από τις αναστολές αυτές, αν ανατρέξουμε στην καταγωγή τους, υπάρχει η πίστη πως τα ζώα ανήκουν σε μία εντελώς διαφορετική σφαίρα από την ανθρώπινη και πως εκείνος που θα τα αγγίξει, και με τον τρόπο αυτόν θα έρθει σε επαφή με τη σφαίρα αυτή, θα το κάνει θέτοντας τον εαυτό του σε μεγάλο κίνδυνο.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία και κυρίως αυτά που σχετίζονται με την αιγυπτιακή ζωολατρία, της οποίας την κατανόηση εκ μέρους των Ελλήνων και των Ρωμαίων, διαπότισαν και την ελληνιστική και την ελληνορωμαϊκή εποχή κατά την οποία ο θρησκευτικός βίος δεν γνώρισε επαναστατικές αλλαγές. Οι παλιές λατρείες διατήρησαν τη σημασία τους, κατόρθωσαν μάλιστα μερικές φορές και να την επεκτείνουν. Παρ' όλα αυτά υπήρχαν και νέα στοιχεία, ή μάλλον διεύρυνση και συμπλήρωση των παλιών παρά αναμόρφωση και μεταβολή τους.[16]

Χρήστος Ντικμπασάνης

Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου

Το δοκίμιο του Χρήστου Ντικμπασάνη Πλάσματα λατρείας: Ο παγκόσμιος κύκλος των ιερών ζώων: Η κατανόηση της ζωολατρίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα δημοσιεύθηκε σε μέρη, από τις 17 Σεπτεμβρίου 2025, στο koukidaki.gr. Ξεκινήστε από την αρχή ή συνεχίστε στο επόμενο.

Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο της Barbara Kroll.

Υποσημειώσεις:

[1] Walter, Burkert, Αρχαία ελληνική θρησκεία, (μτφρ.: Νικ. Π. Μπεζαντάκος, Αφροδίτη Αβαγιανού), Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1993, σ. 151.

[2] Walter, Burkert, Αρχαία ελληνική θρησκεία, ό.π., σ. 152.

[3] Λουκιανός, Θεών διάλογοι 7.

[4] Πλούταρχος, Περί Ίσιδος και Οσίριδος, κεφ. 14.

[5] Νόιμαν Έρικ, Καταγωγή και ιστορία του ανθρώπινου συνειδητού, Θεσσαλονίκη, Σπαγειρία, 1997, σ. 110. Βλ. επίσης Krappe Alex, Παγκόσμιος μυθολογία, (μετφρ.: Ν. Βώκου, επιμ.: Δ. Τσουράκη και ομάδας ειδικών), Αθήνα, Αφοι Συρόπουλοι & Κ. Κουμουνδουρέας Ο.Ε., 1957, σ. 392.

[6] Walter Burkert, ό.π.

[7] Ευριπίδης, Βάκχες, στ. 1017.

[8] Walter Burkert, ό.π., σ. 153.

[9] Foot Moore George, History of Religions, τομ. 1, 3η έκδοση, Edinburgh, T. & T. Clark, 1950, σ. 147.

[10] Walter Burkert, ό.π.

[11] Εντούτοις η σχέση της τραγωδίας με το σατιρικό δράμα και ο συσχετισμός των σατύρων προς τον τράγο έχει προ πολλού αμφισβητηθεί έντονα. Εδώ είναι αρκετό να αναφερθούμε στον A. Lesky, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων (μετφρ. Νικ. Χ. Χουρμουζιάδης), τομ. Α', Αθήνα 1987, σ. 37-85.

[12] Ηρόδοτος, Ιστορίες ΙΙ. Βλ. επίσης ΙΙ.64, σχετικά με την επαφή ενός τράγου με μια γυναίκα στη Μένδη, βλ. επίσης Στράβων XVII. 1.19. Πρβλ. Lloyd Alan B., Herodotus, Leiden, E. J. Brill, Book II, 1976, σ. 216.

[13] Ηρόδοτος, Ιστορίες ΙΙ. Πρβλ. Lloyd, Alan B., Herodotus, Leiden, E. J. Brill, Book II, 1976, σ. 296-298.

(14) Παραδέλλης, Θ., λήμα «τοτέμ-τοτεμισμός», Θρησκειολογικό Λεξικό, Αθήνα: «Ελληνικά Γράμματα», 2000, σελ. 533.

(15) Παραδέλλης, Θ., ό.π., «ταμπού», σελ. 515-516.

(16) Gehrke, Hans-Joachim, Ιστορία του Ελληνιστικού Κόσμου, (μετφρ. Άγγελος Χανιώτης), Αθήνα: «ΜΙΕΤ», 2000, σελ. 116-117.